Josper S. Dura
Da ka jingwan ka jingphiah ia ka Ri India (Partition) kaba pynkha ia ka Dominion jong ka India bad ka Dominion jong ka Pakistan bad hadien ba la ia pynbeit ia u pud u sam hapdeng kine ki artylli ki Ri, kiba bun na ki paid Khasi-Pnar kiba shong khappud ki la duh noh ia ki khyndew ki shyiap bad ki pynthor kba ha kiba ki la ju trei ju ktah bad rep bad riang. Nangne bud ryngkhi sa ka jingkhang khyrdep noh ia ki Haat border kaba la teh hat-kari ia ki lad ban ia die ia thied bad ki dkhar na shiliang u pud. Bad kane ka jingeh ba pynlanot khop ka dait neh haduh mynta mynne ia ki nongborder jong ngi.
Naduh ka Republic Day, 26th tarik January, 1950, la pynjari ia ka constitution of India. Ka Assam ka la ioh ia ka kyrdan “State” ba pura hapoh ka First Scheduled jong ka constitution of India. Ia ki jaka jong ki Hima Khasi ba la tip kum ka British India la klum lang ia ki kum ki “Tribal Areas” hapoh ka “Assam State”, bad pynhap ia ki hapoh ka Sixth Scheduled jong ka constitution of India.
Ki Khasi States kiba la soi ia ka “Instrument of Accession” ha ka jaka ba kin ioh ia ka kyrdan ba kyrpang kum ka “State” hapoh ka First Scheduled jong ka constitution of India, la pynklum lang pynban ia ki bad ki tribal areas hapoh ka Assam State bad pynhap hapoh ka sixth scheduled jong ka constitution of India. U khnam um shym poi sha ka sohpdung.
Ka bym sngew lah long ruh, ka long pynban. Bad kata ka long ba ha ka snem 1951 (kha ruh ym pat kha ia ka District Council, ia ka ‘areas’ jong ka “United Khasi-Jaintia Autonomous District” la pynrit pynban da kaba dkhat noh na ka ia kata ka bynta ba ki khot ka Block-II katkum ka Notification No. TAD/R/31/148 dated the 13th April 1951 bad pyniasoh bad ka Mikir Hills Autonomous District katkum ka Notification No. TAD/R/31/50/149 dated the 13th April 1951. Ngi sngewsih bad sngew lyngngoh balei kane ka jingjia kaba la pynpangmet ia ngi ka la jia. Imat, ha kata ka por ym don ki rangbah Khasi Pnar kiba la nud ban kren pyrshah halor katei ka phang. Ngeit ne phim ngeit lada haba wan ka jingiakren pynbeit ia u pud u sam bad ka Assam ha kano-re-kano ka sngi ba ka Block-I bad Block-II kin sah hi bad ka Assam. Ka mokotduma ka ieng ka jong uta uba la bat kypa ia ka jaka.
Naduh ba u Captain W.A Sangma, President ka APHLC ryngkat ba ka kynhun ki nongkyrshan jong u, u la pynduh pyndam noh ia ka APHLC ha ka jingialang bah ka Mendipathar ha ka 16 tarik November, 1976, ki seng Riewlum (Regional parties) wat lada ki la ioh lad ban synshar ia ka jylla ha ki khep ki khep, kim lah ban iatylli bad iai neh. Kumta ka congress lyngba ki snem kiba bud ka la ioh ban synshar ia jylla. Ki sorkar Congress ki kham skhem bad kham khlain, bad ka seng hi ka la long kum u magnet bah uba tan ia bun ki rangbah seng Riewlum ban ia soh bad ka. Haba khmih pyrman, ki seng Riewlum, kumba ki paw mynta, kim don jingkyrmen shuh ne ioh lad shuh ban dang ioh ban synshar ia kane ka jylla ha ki snem ki ban sa nang iai wan ter shi ter. Kine kin sa shu sah tang kum ki satellites (ki nongshad ha khmat ki syiem) jong ki seng bah ka Ri India. Ka Bri u Hynniew Trep kan ym iohi shuh ia ka jingwan phai ki seng Riewlum ban ioh synshar ia kane ka jylla ha ka lawei kaba jan ne ba jngai. Ka jingkhmih lynti ha kito ki snem iakhih Hills State kan shym lah ban wan urlong.
Ban iai kynmaw sah, u Bah Columbus Hoojon (30) na umiap, u Bah Denis Nongsiej (40), u Bah Charles Lyngkhoi (50) na Mawlan (A) bad u Bah Agros Rani (35) na shnong Mawdiangsnam, kine saw ngut ki briew ki la kyllon iap ha ki ktang suloi ba khlain bor jong ki pulit Assam ha ka sngi thohdieng (14-5-2010) ha Iew Langpih. Ki historians kin sa buh jingkynmaw ia kane ka jingjia ba sngewsih.
Ka Inner Line Permit kam trei kam ha Meghalaya ka jylla jong ngi ka long kum u khiew mithai ba la thep dap da ka mithai. Rung uwei, u jliah ia ka, wan sa uwei, u jliah ia ka. Teng-teng nga poi kynmaw ia ki snem kiba la leit noh. 48 snem mynshuwa nga la leit sha Manipur ba ka don ka Baptist Convention (Jingiaseng bah) ha shnong Thawai (U Khrul). Na Dimapur (Nagaland) nga hap ban shim Inner Line Permit (ILP) na ophis jog u S.D.O (Civil) lada ngam bakla, bad nga hap siew shipiah. 9 (Khyndai) Km na Dimapur ha ka surok Dimapur-Imphal, don ki pilit kiba ap bad check ia ki kali. Uwei u pulit ha ka por kumba 8 baje mynstep u la rung hapoh ka kali (Manipur State Bus) ba ngi shong. U la phah sei ia nga ia ka ILP, bad nga la pyni ia ka. Bad um ong ei ei shuh. Lada jia ba ngam don ILP, un sap hah phai kylla biang ia nga sha Dimapur. Wat tang ban iaid lyngba ia ka Nagaland ruh, donkam ILP, katta ia nga u Khasi Tribal. Ka State Manipur ha kata ka por, lehse haduh mynta ruh, kan don ILP ban pynjari. Ka dang long kumba long ha Meghalaya jong ngi.
Ka Draft Bill jong ka Khasi Hills Autonomous District (Village Administration) Bill, 2011 – Shaei ka don mynta, bad hangno ka rieh, ka long ka jingkylli kaba dei ban tyndung ia ka jingpyrkhat bad jingiatiplem jong kito kiba thap pynjah ia kane ka Bill. Ka SNSBH ka don ka bynta kaba khraw ban pynkhih ia kane ka kam. Ym lah sngewthuh shuh kumno u Khasi un synshar shnong synshar thaw kaba kane ka Bill ka shu sah kut kumne. Ha ka jingsngewthuh jong ngi ki riewmadan, kane ka Bill ka sahkut kumne namar ka sorkar jylla ka tieng bad syier ioh ka ktah ia ka jingbit jong ki non-tribals kiba la shong la sah hapoh ka jylla. La phah ia kane ka Bill sha Home Ministry ym ba kan peit bad bishar bniah ia ka, hynrei ba ki nongphah ia ka kin ioh ka nia da-rapjot da kaba ong ba ki la ialeh shitom, hynrei ba ka dang sah hi ha ka kti jong ka Home Ministry ba kin lait na ka jingkynroi u paidbah. Nga ngeit ba ngan ym bakla than, lada nga ong ba kane ka Bill kan sa long u symbai jong ki jingiakhih paidbah hangne ha Ri Khasi jong ngi. Bad ka por kan sa pynpaw hi ia kata. Bad ka KHADC kan sa sei ia ki nongialam kiba khraw bad ieit ri ki ban ialam ia kata ka jingiakhih paidbah.
Lada don u briew uba ong ba ki paidbah nongshong shnong ha ki constituency – Pynursla, sohra, Shella bad Mawsynram ki kwah ban iasoh noh bad ka jylla Assam, baroh baroh ngin ia ong ba uta u briew te u la king ka khlieh bad jan lamwir. Hynrei lada u ong ba shibun na ki shnong khappud Assam ha Ri Bhoi bad ba ka Ri Bhoi sepngi baroh kawei kin leit lut shisien ka sngi sha Assam, ia kata te ngim lah ban shu khein dew thala ne ban bein ban khoh ia u nongong. Nga la ju iohi da la ki jong ki khmat bad nga la ju iohi ia ki jingthoh ha ki kot khubor ba ki shnong Khasi khappud Assam ki shah lehbein, shah pyndik bad shah thombor ha ki biew ka Assam, ka Assam ka pyndonkam da ki Pulit ba la kieng atiar ban knieh ia ki jaka ka Meghalaya. Ki briew jong ngi ki rit mynsiem. Ki dap da ka tieng ka syier suda. Ka Assam hi, imat ka la mlien ia kane ka rukom kyntur kat shaba lap, kam i khein snep ia ka Meghalaya, khamtam lei-lei ba ka Meghalaya hi kam i-salia ban iada ia la u jong u pud u sam. Laiphew-wei snem mynshuwa, kawei ka kot khubor ka ong, ‘Lada kheinlang naduh Khanapara shaduh Umrenga bad Barapathor kaba jngai palat 7 Km, ki tnum iing ka Meghalaya kiba la leit sha Assam ki long palat 1500 bad ki khlieh briew kin kot sha ka 10,000’. Sha ki thain jong ka Jirang Constituency, khein naduh Rani Kudam, Iew Mawroh (Sukurbaria), Warmawsaw, Belaheri, Nongwahmawlein, Mawtamur bad kumta ter ter, ka jingtur bad ka jingbam jaka jong ka Assam sha ki jaka Khasi kam long shuh kaba kai. Ki briew ka Assam kum ki Pulit bad nongtrei Forest ki iaid ki ieng la jan man ka sngi ha ki jaka khappud. Nangta ki klang kylleng sha ki lum ki wah, ki khlaw ki btap bad ki kyndong kynshrot jong ki jaka Khasi, ki da mait da pom ia ki dieng ki siej. Na ka liang Meghalaya pat, niar eh ban iohi ia ka dur ki Pulit bad ki nongtrei Forest. Ki briew jong ngi ki sngew buhkhoh bad sngewjem rngiew ruh.
Ki nongthombor, ki nonglehbor, ki nongknieh-jubor bad kiba kum kine kim ju burom ia ka ain ka kanun kumba ka leh ka sorkar Assam. Kam khein briew ia ka sorkar Meghalaya. Kumta lada uwei u ong ba ki shnong Khasi khappud Assam naduh Khanapara shaduuh Mawtamur kynthup ia ka Ri-Bhoi sepngi baroh kawei ki lah ban leit noh sha Assam, ka sorkar Meghalaya ka dei ban pyrkhat khia ia kata shuwa ban dier ka por. Lada jia ba ka sorkar Assam kan wan thung mawpud shaduh Mawhati, Iapngar, Nongpoh, Umrit, Umkadhor, Umsohphria bad hawei hawei de, phi tharai ki briew jong ngi kin leh kumno? Kin sa shu shong shan tmoh bad jaw ummat da kaba bynniaw ia la ka jong ka nusip jot. Ka sorkar Meghalaya pat kan leh kumno? Kan sa phone sha u Sonowal CM ka Assam bad un sa ong, to ieh ngin sa ia pynbeit pat. Ka sorkar Meghalaya kan phone sa sha u Modi Prime Minister ka India, da kaba iathuh ba ka sorkar Assam ka la wan kyntur pud palat than shapoh Meghalaya. Bad u Prime Minister un shu ong beit – Solve your boundary dispute mutually and amicably (Pynduh pyndam ia ki jingiakajia pud jong phi para maphi hi da la ka lynti kaba suk – Nga mut ban ong ba ka sorkar India (Centre) da lei-lei kan ym treh ban wan mushlia ha ki jingiakajia pud hapdeng ki jylla. Ka sah hi ha ki jylla ba kin pynbeit hi ia kane ka kam para maki. Ka sorkar India kan wan mushlia tang haba don ki jingialeh bad jingiasiat markylliang hapdeng ki Pulit jong ki jylla kiba ia kajia pud tang ban tem ia ka um ka ding bad ban lait na ka ia umsnam baroh arliang. Lait nangta, kan ieh ia ka jingpynbeit ia u pud u sam ha ka kti jong ki mamla kiba ia kajia.
Kumta ka jingkyntu ia ka sorkar Meghalaya jong ngi ka long ba kam dei shuh ban thiah-thai ha kaba iadei ba ka kam pud kam sam hapdeng jong ka bad ka sorkar Assam. Wat la ka por ka la kham dier, kan long kaba bha ba ka sorkar jong ngi ka dei ban leh kyrkieh noh ban buh police Outpost ha kiba bun ki jaka ha shi lynter u pud u sam bad ka Assam da kaba pynbiang ia ki Pulit da ki tiar ialeh jong ka juk mynta, kum ki sten gun, ki automatic machine gun, ki automatic rifles, ki AK-47 bad kiwei kiwei ki tiar ialeh kiba kum kine. Ka sorkar ka dei ruh ban pyrkhat kyrpang ban ai kam Pulit ha ki Outpost da ki samla trai shnong kiba shong ba sah ha khappud bad ruh da ki surrender HNLC Cadres. Ha ka jingsngewthuh barit jong nga, lada ka sorkar jong ngi kam sngewdei ne ka kyntait ban pyntrei kam kumba la ai jingmut hangne, baroh ki shnong khappud jong ka Meghalaya kin sa shah bam ha ka ding Assam. Bad ruh lada ki la poi ha ka khim khait, ki lah pynban ban ia rai paidbah lang ban iasoh noh ba ka jylla Assam. Shuwa ba ki sngi kiba sniew kin wan jia, ka por ka la dei eh ba ka sorkar jylla jong ngi ka dei ban panpoh triang ia la ka syngkai bad ruh ban pynpaw pyrthei ia la main sorkar – ka sorkar kaba don ki reng kiba nep kaba u bar u lait u shynrain ban peit marpyrshah. La thoh na mynbarim – ‘Kum ki khnam ha ka kti uba khlain bor, kumta ki long ki khun kiba khynraw. Suk uta u briew uba ka ryngkap jong u ka dap da ki: kin ym lehrain kein, haba ki iakren bad la la ki nongshun ha ka khyrdop’.
Ka sorkar MDA (Meghalaya Democratic Alliance ne Meghalaya Doubtful Allies) ha kane ka jylla jong ngi ka long kaba khlain bad skhem wat la ka dei ka sorkar ia khleh khaw lang ne wat la ka long kum kata kaba ki khot ‘the marriage of convenience’ (ka shongkha ban ia bit lang). Ha kane ka sorkar yn ym don wat tang uwei ruh u Minister ne MLA liang synshar u ban nud ban khih pyrshah ne kynroi ia u Chief Minister. Un ym nud ruh ban mih na la ka sem ban ia trei lang bad ka Congress. Lada don kiba leh shrieh ne leh myrsiang, to tip ba u don u Lat (Governor) hangtai u ban ai jingmut (recommend) sha ka centre (sorkar India) ba kan pynjari noh shipor da ka synshar President ha Meghalaya.
Ngi don ka sorkar kaba skhem hangne ha jylla jong ngi. Ngi khmih lynti ban mih bun ki jingbha bad jingmyntoi na ka. Bad kawei ka kam kaba ieng ha khmat eh (top priority) ba ka sorkar ka dei ban pyndep noh ka long ba ka jingiapynbeit kut noh ia u pud u sam hapdeng ka Meghalaya bad Assam ka dei ban wan jia khlem artatien shuh shuwa ban kut ka der (term) jong ka (sorkar jong ngi).