Ka khlam Covid-19 ka la ktah jur ia ka pyrthei baroh kawei ha kaba bun ki mynsiem ba kordor ki la duh noh ia la ki jingim, ka ioh ka kot ka la shah ktah jur bad kumta ter ter. Ka jingeh kaba kham khraw ka long hadien ka jingwan lyngshop kane ka khlam ha ka sien kaba ar kaba ki khot ka Delta variant kaba long kham shyrkhei ban ia ka khlam kaba wan ha u snem 2020. Ki khubor ki iathuh ba ka khlam kaba lai (third wave) ka lah ban lyngshop ha kine ki 6/8 taiew ki ban wan. Bad kat kum ka jingbatai ki stad saian, ka jingktah jong kane ka khlam kaba lai kan long kaba jur bha. Haba ngi ia phai sha kane ka jylla lajong, ka jingiap ka la kot 785 kat haduh 21.6.2021. Ka jingiap haduh katne ngut ha ka jylla kaba rit kum ka jong ngi ka long kaei kaei kaba pynkhuslai bha.
Hooid ki jingjia ba sngewsih ki lah dep jia bad ngin ym lah ban pynkylla ia kaba lah dep. Ngi dei ban pyrkhat ia ka ban sa wan kumno ban iakhun tyngeh ia ka jingpur jong une u khniang jingpang khamtam haba ka khubor ki stad saian ka iathuh ba ka jingpur jong une u khniang ha ka sien kaba lai kan long kaba sted bha namar u long u khniang uba shukor da kaba kylla jinglong na kawei ka por sha kawei (mutate). Hadien ka jingwan lyngshop jong kane ka khlam, ka jingpyrkhat ka jong u ba bun balang ka la long ban pynher ia ki jingduwai shitrhem sha U Blei ba Un isynei ia ngi ba ai ia ka jingstad ha ki saiantis ba kin lah ban shem ia u dawai ban iada na une u khniang jingpang uba par kylleng sawdong. Ka ktien ka jong U Blei ka ong pan te yn sa ai. Nga ngeit skhem ba ka dei ka jingkyrpad kaba naduh ka dohnud jong ki riewblei ba U la sngap ia ka jingkyrpad ka jong ngi. Ngi dei ban ainguh ia U Blei ba da ka jingisynei bad ka jingaiei ka jong U la lah ban shem ia une u dawai. Ngi dei hi ruh ban pynpaw ia ka jingsngewnguh ia ka sorkar pdeng bad ka sorkar jylla ka jong ngi ba wat hapdeng ki jingdkoh bad jingduna ba bun rukom ki la lah ban pynioh ia une u dawai na ka bynta jong ngi ki nong shongshnong.
Hynrei kaei kaba pyndiaw bad pynnoh mynsiem ia ngi ka long halor ka jingkynthoh halor ka hukum kaba la pynmih da ka Deputy Commissioner jong ka East Khasi Hills District. Ka jingkynthoh ka long ba ka la iuhroit ia ka hok long briew man briew kaba la ai da ka konstitushon jong ka Ri India da kaba pynbor ia ki nong shong dukan bad ki draibar taksi ba ki dei ban shim ia ka tika (vaccine)hapoh 24.6.2021 lym kumta yn ym shah ia ki ba kin plie dukan ne niah kali.
Ha kane ka bynta ka bynta nga kwah ban phai khyndiat sha kane ka bynta ka hok long briew man briew (human rights). Nga ruh nga niewkor shikatdei ia ka hok longbriew man briew bad ngan ym shah da lei lei ba ia ka hok jong nga yn knieh noh da kiwei. Hynrei ha kajuh ka por nga dei ban sngewthuh ba ryngkat bad ka hok ka jong nga ka bud ruh ryngkhi ruh ka kamram bad ka jingkitkhlieh (duty and responsibility) kaba ngan ym lah ban iaid lait da lei lei ruh. Haba nga ong kumne nga mut ba ka hok ka jong nga kam dei pat ban pynthud ia ka hok ka jong kiwei ne ban ioh ia ka hok ka jong nga da kaba pynduh noh ia ka hok jong kiwei. Ngan hap ban burom ia ka hok longbriew man briew jong kiwei ruh. Ha kaba iadei bad kane ka jingai tika ha kaba ki la don kito kiba ong ba ym dei ban pynbor ia ki, nga kwah ban pynshai kumne. Lada nga ngam kwah ban shim ia kane ka tika ban iada ialade na une u khniang jingpang, yn ym don uba lah ban pynbor ia nga. Ia kane nga kubur 100% na ka 100%, Hynrei, ha ka juh ka por nga dei hi ruh ban sngewthuh ba ngam don hok pat ban mih ne iaid shabar ban ia die ia thied ne ban niah kali kamai namar ngam lah ban tip ioh dei manga uba kit ia une u khniang jingpang bad ban long ka daw ban pynpar sha kiwei pat. Ha kawei pat ka rukom nga lah nga hi ban ioh ia une u khniang jingpang na kiwei pat namar ngim lah ban iohi ne tba ia U long u nongshun uba barieh. Namar kata kan dei ka kamram ka jong nga ban shong khop hapoh iing bad kiar wat na kiba ieit kiba thoin ki jong nga ruh khnang ba ngan ym pynsaphriang ne ioh ia une u khniang jingpang. Ha kane ka rukom kan biang bha ia nga ba ngan lah ban ri kyndong ia la ka hok long briew man briew ka jong nga bad ha kajuh ka por ngan ym long ka daw ka jingpynthud ia kiwei pat.
Ki Deputy Commissioner ki long ki khlieh jong ki district ha kaba ki don ka jingkit khlieh kaba khia bha ban peit ia ka bha ka miat, ka shong suk ka shong sain ha ka district ha kaba la pynkup bor ia ki kum ki nong synshar district. Ki DC ki bym don ki iktiar bad ka main synshar kin ym lah ban peit ia ka bha ka miat jong ka district. Dei hangne ba ki dei ban pyndonkam ia ka bor ka jong ki na ka bynta ka bha ka miat jong ki khun ki raïot ki jong ka district. Halor kane ka nongrim nga ngeit khlem kano kano ka jingartatien ba i DC jong ka East Khasi Hills district, da ka jingmut kaba beit ba shida, ka jingiatiplem kaba beit khlem kano kano ka jingmut sniew iano iano ruh, i la pynmih ia katei ka hokum hynrei tang da kawei ka jingthmu bad kata ka long ban iada ia ngi ki nong shong shnong na une u khniang jingpang ba runar. Balei ngi dang iai donkam ban don ka jingsngew pyrshah ne tharai bakla ia ka hukum jong kane ka officer? Nang iai bteng ia ka jingtrei ba bha ka jong phi Isawanda. Phi la trei bha ha Mawkyrwat bad nang iai bteng ia ki kam ba bha ki jong phi da ka jingiatip lem kaba beit. Ngi duwai ba U Blei Un kyrshan bor ia phi ha kum kine ki por kiba eh haduh kata kata.
Ki don katto katne kiba bynniaw ba ki don ka jingsheptieng ban shim ia kane ka tika namar ba kim tip ha kano ka rukom kane ka dawai ka treikam. Nga tharai ka sorkar lem bad ki bor synshar district ki la shim ia ki lad ki lynti ban pynsngewthuh ia ki briew shaphang ka jingshyrkhei jong une u khniang jingpang da kaba sam ia ki kot lyngkdop, ki jingthoh ha ki kot khubor, lyngba ki TV channel bad ki jing pynbna paidbah da ki tynghung ha ka ktien kaba ngi ia sngewthuh lut. Nalor kata ngi baroh kiba ia bat ia ki mobile phone ngi ioh sngew man ka por haba ngi phone sha kiwei ba ka don shwa ka jingbatai kumno ngin lah ban iada na une u khniang jingpang shwa ba ngin ioh lad ban iakren sha kiba ngi phone. Kiba bun ki khnium bad thnum ba ka juh shi ka juh ka ia batai sngew kumba ngi dei kiba bieit bad ki bym sngewthuh shaphang une u khniang jingpang. Lada ngi baroh ngi ia pynleit jingmut ngin lah ban shemphang shaphang kine ki jingpynbna baroh kiba la pynshai sha ngi man la ka por. Ki don ki riew shimet kiba ong ba ym shym don ba batai eiei ia ki shaphang une u khniang jingpang Corona. Kum kine ki dei ban kylli na ki ba haiing ba hasem bad ki paralok jong ki shaphang kine ki jingpynbna bad uei une u corona namar ki bor district ngam tharai kin lah ban leit ia syllok ia uwei pa uwei u nong shong shnong ban batai. Ka jingkynthoh ka long ruh ba ka jingpyrshang jong ka sorkar kam pat biang ban hikai bad pynshai paidbah ha kane ka bynta. Hooid, ka sorkar kan ym lah lait na ka kamram ka jong ka. Hynrei ngi hap ban pynkynmaw ialade ba ngi ruh ngin ym lah ban iaid lait na ka jingkitkhlieh kaba ngi ruh ngi don. Ki dorbar shnong ki ia trei borbah bad ka sorkar ha ka ban pyniaid ia ki kam kiba iadei ha ka ban tem ia kane ka khlam bad khlem ka jingiarap ka jong ki kan long kaba eh ia ka sorkar ban trei hi marwei. Kan long shisha ka jingiarap kaba kham khraw lada kito kiba shu sngap jar bad kiba nang tang ban kynthoh ba kin ia ai lem ia ka kti ka jingiarap ia ka sorkar. Bad lada ka jingiarap kan wan na kiwei ruh, da shisha kan long ka jingkyrkhu kaba khraw ia ngi baroh ha kane ka jylla.
Ngi dap da ka jingsngewnguh kaba khraw ba i Pastor Lyndan Syiem wat hapdeng ka jing shitom jur ka jong i na une u khniang jingpang, hynrei ba la pyndap ia i da ka jingieit ia la ka jaitbynriew, i la thoh bad kren ruh ban batai shaphang ka jingshyrkhei jong une u khniang (corona virus). I la bynrap ba ka donkam ia ngi ban bud ryntih ia ki kyndon (protocol) ba la bthah da ka tnad trekam ka koit ka khiah. Hooid i khlem pynbor hynrei i la batai shai ia ka jingdonkam ban shim ia ka tika (vaccine) kum ka lad jingiada na une u khniang. Ka jing batai ka jong i ka long kaba shai kdar ha kaba baroh ngi lah ban ia sngewthuh bha. Nga ngeit shibun ki la ia iohsngew ia kane ka jingpynshai na i pastor Lyndan Syiem. Bad haba u briew jong U Blei u ai ka jingpynshai, nga tharai ngim dei ban don kano kano ruh ka jingartatien ban ngeit. Kane ka long ka khubor kaba kham khlain ban ia ki sermon sngi U Blei na pulpit namar da ka jingshlur ba kynja mynsiem i kren ia ka jingshisha. Kane ka dei ka nuksa kaba bha ban bud. Khublei shibun ia phi Pastor na ka bynta ka jingleh shitom ka jong phi. Ngi duwai ba U Blei Un ai bor ia phi bad ai ka met kaba shait kaba khiah khnang ba phin nang lah ban shakri kham bha ia U Blei bad ia ki briew.
Kito kiba lah shah ktah ha une u khniang jingpang ki iathuh shaphang ka jing shyrkhei ka jong u. Ki saiantis ha shi tyllup ka pyrthei ki iathuh kham bniah shaphang ka jing shyrkhei jong une u khniang. Hawto ngin dang iai long kum ki thomas kiba artatien bad shah ia ki jing jia ba sngewsih ba kin jia ha ngi? Hawto ngin dang ia ioh por ban iatainia shaphang ka jingtreikam jong une u dawai (vaccine), sngap ia ki khana shaphang une u khniang jingpang da ki riew pynkulmar pyrthei, ne sngap ia ka jingbatai ba bakla ia ka Baibl shaphang u 666 da ki riew ialam niam ba shukor bad ialam bakla bad kiba pyntieng koh tympan ia u paidbah ba bun? Une u khniang jingpang uba ngim lah ban iohi u don baroh sawdong ban wad iano ba un lah ban pynshitom. Ka jingma ka long kaba shisha.
Hapdeng kat kane ka saw ka sian kaba iadei bad ka koit ka khiah, dei une u dawai (vaccine) uba lah ban iada ia ngi na kane ka khlam. Ym dei ma nga ba ong ia kane, dei ki jingshisha kiba don ha khmat jong ngi kiba batai. Ha ka statistics kaba la pynmih ha ka kot khubor The Shillong Times tarik 2.6.2021, la kdew ba na ki 345 ngut kiba lah, 319 ngut ki dei ki bym pat shim ne ioh tika ba 26 ngut kiba ioh tika tang shisien kiba lah iap. Ym shym don kiba iap na kito kiba la ioh ia ka tika kaba arsien. Ka long kaba donkam ban kdew hangne ba ki paid nongshong shnong ha ka Ri Israel kim ia deng shuh ia ka jingtap khmat (mask) namar kiba bun na ki ki la ioh ia ka tika kat haduh 21.04.2021 (Times of India, 21 April, 2021) bad shuh shuh ha ka jingiathuh kaba dang shen ka ri Israel ka la pynsangeh ban deng mask shabar hadien ka jingpyntreikam bor bah ban ai tika ia baroh (The New York Times, 15 June 2021).
Kaei kaba ngi dei ban sngewthuh ka long ba katba ngi dang ia khun bor bah ban ioh ia la ki hok long briew man briew ki jong ngi, une u khniang jingpang (virus) u dang par sor sor ban hiar thma ia ngi. Ha ka interview ha NDTV ha ka 19.06.2021, u Dr Randeep Gulania, u khliehduh jong ka hospital AIIMS u la pynpaw ia la ka jingsngew ba ka jingwan lyngshop jong une u khniang jingpang Covid-19 ha ka sien kaba lai ha ri India ka lah ban long hapdeng ki 6/8 taiew antad ki ban wan lada ngim shim thikna ia ki lad jingiada. Ka jingma ka long kaba shisha katkum ka jingpynshai jong ki saiantis bad ki riewstad bad dei tang da kaba bud ryntih ia ki jingbthah jong ka tnad ka koit ka khiah (health protocol) bad da kaba shim ia kane ka tika kaba lah ban pynlait ia ngi na ka jingma na une u khniang. Halor kane ka jingpynshai ba thikna na ki riew shemphang, ka rai kaba skhem ka dei ka jong ngi la ngin pdiang ia kane ka tika ne em.
Shri J.Rymmai, IPS (Retd).
Umpling Lumdiengmet Shillong.
khublei shibun bah Rymmai