Hato ki nongshong shnong ka jylla Meghalaya, ki la myllen noh ha ka jingbymdon ka roi ka par?

Prof. Lakhon Kma

Ka samoi ilekshon ka la poi ha kaba ki skhim ïohei bad ki jingkular bakhraw ki sawa jam ha man ki jaka. Lehse kane ka dei ka por babiang tam ba kum ki nongthep vote ngin pyrshang ban phai biang sha ki rukom pyrtkhat jong ngi halor ka rukom jied jong ngi ïa ki sorkar ba hashuwa ki bym shym la lah ban ïalam lane ban buh ïa ka jylla Meghalaya ha kata ka lynti jong ka roi ka par ka babiang haba ngi nujor bad kiwei pat ki jylla jong ka Ri.

Ha kum kane ka por ha kaba ki nongïalam na ki seng saiñpyrthei kiba dang bat ïa ka bor synshar haduh mynta ki dang bunkam ban pynshlei ïa ki jingkam bakhraw, ki jingput turoi ïalade bad ki dur-bah jong ki ha man ki rud surok bad kynroh, ym sngew phylla ban shem pat ïa ka skor jingtip (data) jong ka Reserve Bank of India kaba pynpaw shai kdar ba ka jylla Meghalaya ka dei ka jylla kaba roi suki tam ha ka Ri lada phai sha ka liang ka ïoh ka kot. Ka skor jingtip ka pynpaw ba ka Compunded Annual Growth Rate (CAGR) ka long tang 2% ha ka Financial Year 2021 ha kaba ka GDP jong ka jylla ka long 23,750 klur tyngka ha ka FY 2021. Ladaïa nujor bad ka jylla Assam kaba long kawei na ki shiphew tylli ki jylla ba roi stet eh ha India ha kaba ka CAGR ka long 5.3% bad ka GSDP ka long 2.28 lak klur tyngka ha ka FY 2021. Napdeng ki jylla ba don ha ka thaiñ shatei lam mihngi, dei ka jylla Mizoram kaba kiew stet bha ka ïoh ka kot ha kaba ka Annual Growth Rate ka long 7.9% ha ka FY 2021.

Ka Per Capita income ba la antad ha Meghalaya ka long 60,600 tynka ha u snem 2021-22 kaba long kham duna ban ia ka por shuwa ka khlam covid. Ka ïoh ka kot jong ka jylla Meghalaya ka san duna ïa ka 0.1% ha ka snem 2021-22 kata 25,696.82 klur tyngka, lada nujor na ka Financial Year jong u snem ba la dep. Pynban, ka sorkar ba la lam da ka NPP ka pynpaw ba ka jylla ka biang lut nadong shadong. Lah ban sngewthuh ba ka liang synshar barabor kan ïaleh ban buhrieh bad da trap jot ïa la ki jingduna, hynrei hato kane kan ktah eiei ia ki nongthep vote? Lehse ..Em, bad dei na kata ka daw ba ki seng saiñpyrthei bad ki nongïalam jong ki kim salia eiei ruh em. Kumba ka paw mynta, ka jingsam ei ïa ki blanket, ki khiew shet, ki tin sop iing bad ka bai picnic bad tamasa ka dei kaba ha khmat eh jong kane ka samoi ilekshon. Tharai wat u Gandhi bapli uba peit sha ki paitbah lyngba ki lut pisa u ïamrem haba u ïohi ba la ïapli ïa ka vote da ka pisa.

Kawei na ki nuksa bashai bha ha kaba ïadei bad ka jingsuki ka roi ka par ha ka jylla jong ngi ka dei ka jingbym biang ka leit ka wan lyngba ka liengsuin. Phai sha ka Kad liengsuin ha Umroi kaba don ha ka altitude ba 2,910 ft, ïa kaba la tei naduh ki snem 1960 hynrei haduh mynta kam pat lah ban treikam pura. Ngi sngewnguh ïa ka skhim UDAN jong ka Sorkar India ha kaba lyngba jong ka la kumno kumno ngi la lah ban pyndonkam malu mala ïa katei ka kad liengsuin. Hynrei haba phai pat sha ka Pakyong Airport ha Sikkim ha kaba dang shu buh mawnongrim ha u February 2009 pynban tang ha u October 2018 la ïoh ban pyntreikam pura ïa ka wat haba ka jaka ba ka don ka long ha ka altitude ba 4,646 ft. Kane ka long tang ka jingnujor kaba rit eh ban pyni ïa ka jingïapher ki nongïalam jong ka Sikkim bad ka Meghalaya. Ym dei tang ki nongïalam hynrei ki paitbah nongjied khamtam. Mynta ngi ïakren shaphang kata ka Greenfield airport, ngi saïapeit shano ngin poi. Lada ngi ïakren shaphang ka lynti rel ruh dap tang da ki diengpyngkiang na baroh ki liang. Ka Goa ka ïoh jylla ha u May 1987 bad ka sdang ïa ka rukom lei rukom wan lyngba ka rel ha u June 1990. Wat hadien 33 snem mynta, ki nong Goa ki dang kren ïa ka ktien Konkani, ki dang ïaileit sha ki ïingmane bad ki temple, ki dang bam hi kumjuh ïa ki jingbam duriaw bad ki dang pynshngiam ryndang hi da la ka jong ka wine bad ka feni. Ka Gross State Domestric Product (GSDP) jong ka Goa ha u snem 2022-23 (ha ka dor mynta) ka kdew ba kan long 91,417 klur tyngka. Ka GDP per capita jong ka jylla Goa ka long $6,227 kata kham sha khmat ban ïa ka Sikkim, Delhi bad Chandigrah kiba don ha ka kyrdan ba-ar, balai bad basaw.

Hapdeng ki jingbha baroh ba ka Goa ka tyrwa, ym don uba lah ban thied ne buh ïa la ki jingdon jingem ne jaka puta lymda u la sah palat ïa ka 15 snem. Ma ngi ha kane ka jylla jong ngi, ngi la don lypa ïa ka Land Transfer Act kaba khang ïa ki nongwei ba kin thied jaka lait noh tang ha European wards. Ka mat kaba dei ban pyrkhat ka long ba lano ma ngi ki nong Meghalaya ngin kyndit bynriew na kaba ïohthiah. Jin lada ngi don ki nongmih khmat lane ki nongïalam kiba don ka jingtbit bad kiba hok ki lah ban wanrah ïa ka rukom pynïaid kam ban ïada ïa ka hok longtrai jong u paitbah, ngim don daw eiei ruh ban sheptieng bad yn ym don uba lah ban khang ïa u nong Meghalaya ban kiew ka ïoh ka kot. Laïohi shai kdar ba ka baikali kaba jem dor ka wanrah ïa ka jinghiar dor ka marbah mardih. Ha kano kano ka jaka jong ka Assam, ym don uwei ruh u jhur uban palat ia ka 30 Tyngka shi kilo. Hangne ha Shillong jong ngi pat don ka por ba shi kilo u jhur kan ym duna ia ka 120 tyngka kata ruh ka shong ha ki jait iew. Hynrei hato kane ka jingkiew dor ki mar bam mar dih ka ktah eiei ïa ki nong thep vote? Ngam tharai kan long kumta. Ki surok basniew ha nongbah, ha ki sor nongkyndong, ha ki shnong bad kumjuh ruh ki surok-bah ba khmih da ka sorkar jylla, ki nala um ki bym biang, ka jingbymdon ki street light ha ki surok, ki jingtei ki bym skhem bad sa kiwei kiwei de ki jjngduna. Hynrei ha khmat ka ïohei ka sam ei bad ki lut pisa ha ka por ilekshon, kitei ki jingeh bad jingduna ki jah rngai lut baroh bad ym don ban khyllie ïa ki. Katba kiwei ki ri jong ka pyrthei ki lah ïakren ban leitkai sha u Mars lane kata ka space tourism, ma ngi hangne ha Meghalaya pat ngi dang ïakhun ban ïoh ïa ki jingdonkam ba hakhmat eh kata ka ïohkam ïohjam, ka um bam umdih, ka bam, ka pule puthi babha, ka ding ilektrik, ki surok bad ki lynti ïaid kjat. Ka long shisha kaba phylla ba ha Meghalaya ym ju don ka jingïakhih paitbah halor kitei ki jingeh lait noh tang teng khat eh ba la ïalam da ki seng trei mon sngewbha lane seng bhalang. Nga artatien, katno ngut na ngi ngi nud ban pan ïa ka report card jong ki MLA bad MDC halor ki jingtrei jong ki ha kaba ïadei bad ka roi ka par ha ka por ba ma ki ki wan ban pan ia ki vote jong ngi.

Ka jingpdiang burom jong ki seng saiñpyrthei ïa ki MLA barim bad ki kyrtong kiba la don dak sniew ha ki kyrdan bad jaka treikam ba ki la trei ne bat mynshuwa ka kren kham jam halor ka jingshim khia jong kine ki seng ïa ka ban rat dyngkhong ia ki kam bamsap. Ka pynking samtawi shuh shuh haba iohi ba i paitbah ruh ki pdiang ïa kum kine ki nongïalam ba la khah dak sniew. Hato ngi la myllen syndon ïa ki nongïalam babamsap, ki kam bamsap bad ka jinghiar ka roi ka par, ne lehse, ngi kham pynleit jingmut pynban ïa ki mat barit baria. Ka jingshah nionbein jong ki ïingmane ha kano kano ka bynta jong ka Ri ka dei kaba ngi hap ban pynrem jur namar ka kaba kum kane ka jingleh ka pynsah dak jngem snam ïa ka dur bad ka rynieng jong ka ri India kum kata ka Ri ba la san ha ka synshar paitbah (democracy) ha khmat ka pyrthei hi baroh kawei. Hynrei,kaba khongpong pat ka long haba ngi kloi ban pynpaw ia ka jingsngew pyrshah ïa kaei kaba jia shabar ka jylla jong ngi hynrei ym don uwei ruh u ban khuslai halor ka jingduna ka roi ka par. Hooid, ka dei ïa ngi ba ngin pyrkhat nyngkong na ka bynta ïa lade bad balei hi ban duhthiah duhdem ïa ka kam kaba long shabar na ka jingpynïaid jong ngi; ngi la dei pynban ban kham pyrkhat na ka bynta kumno ban pynlait ïa lade na ki jingeh ba ngi ïakynduh. Teng teng ka pynpyrkhat ïa nga ba nalor kine kiwei pat ki jingeh jong ka jylla jong ngi, wat ka jingïoh jylla khlem u pud u sam uba thikna ruh kam long kaba dei namar ha ki katto katne ki jaka ngi la duh la bun ki mynsiem briew kiba kordor. Kumjuh ruh don shibun ki mat dawa ba khia ki bym shym la lah ban pynurlong haduh kane ka sngi mynta. Kawei ka bynta kaba kham kongsan ha kaba ïadei bad ka jingkiew ha ka roi ka par ka long ban buh ka jingkitkhlieh halor ka District Council ba kan shim khia ïa kane ruh, ym ba kan shu long tang ka rynsan ban kyntiew ïa ki nongialam saiñpyrthei.

Katbaka jingïakren bakluit bha ha kane ka por ilekshon ka long halor ban wanrah ïa ka jingkylla hynrei ka jingkylli ka long mano ban wanrah ïa kata ka jingkylla. Kito ki seng saiñpyrthei kiba kam ba ki long kita kiba pawkhmat ha ka ban wanrah ïa ka jingkylla, kam pher la ki biang katno katno ruh, hynrei ki dei ban buhjingmut halor katto katne ki mat ba donkam. Nyngkong eh, ki hap ban sngewthuh ïa ka jingdonkam bad ka jingthrang jong ki paibah kiba la sat sia halor ka jingdon kine ki seng saiñpyrthei heh kyrdan. Kaba ar, haba kumba 86% ki nongshongshnong ka jylla Meghalaya ki dei ki riewlum, yn ym don ki seng saiñpyrthei ki ban jop lada kim sngewthuh ïa ki jingdonkam bad ki jingkwah jong kine ki briew. Kaba lai, haba kumba 75% ki nongshongshnong jong ka jylla ki dei ki Khristan, yn ym don ki seng saiñpyrthei ki ban jop hangne lada ki wanrah ïa ki mat kiba long pyrshah ia ki Khristan. Ka Histori ka sakhi ba ha man ka ilekshon, ki seng sain pyrthei ki shim kabu borabor halor ki jingtlot jong ki briew ha kitei ki liang. Wat hapdeng jong ngi kiba la kham jynsur ka rukom pyrkhat ruh ngi shem jingeh ban pyrkhat ba ka niam ka dei kawei na ki phang ha ki ilekshon. Ki seng sain pyrthei kiba tlot bad kiba pyrshang ban pharia jaitbynriew ha ryngkat ki rukom pyrkhat ba sahdien bad kiba pynleit jingmut tang halor ki mat barit baria kin ym lah ban pynkhynniuh ïa ka enjin jong ka jingroi jingsan lane ki paitbah ba khim jingmut bad bymïohi jngai kim lah ban dawa ïa kata ka roi ka par ha ka jylla baroh kawei. To ngin kylli ïa lade, hato kine ki seng saiñpyrthei ki la shet kylla ïa ngi ne ma ngi kiba long ki nongjied ngi shu aiïa ki vote jong ngi khlem da pyrkhat bad ngi ïai die ïa ki vote bakordor jong ngi na ka bynta ‘ka skhim ba shishien san snem’ ha ka dor katto katne spah ne hajar tyngka ha kine ki 51 tylli ki snem ba ngi la ïoh la ka jylla?

(Une u nongthoh u hikai ha ka skulbah NEHU)