B.M.Lanong
Nga la pynpaw lypa naduh basdang ha ki jingthoh, ba ma ngi ngim tip ei-ei ha kaba iadei bad uta u Uranium, hynrei ka kynhun jong ngi 4 ngut ki MDC ba la bthah khnang da ka ophis KHADC, ngi la leit jngoh ha ka 1 bad 2 tarik December 20 sha ki thain Mawthabah-Jynrin-Domiasiat bad sha thain Nongjri- Nongkulang, tang ban shu leit peit don jingtih (mining) Uranium ne em bad ban tohkit na ki nongshong shnong, la ki don ne em ki briew kiba la ngat ha ki jingpang na kane ka kam ksam (prospecting) ia uta u Uranium, u mar poh khyndew uba long bih bad pynma ia ka jingim briew lada leh thurmur.
Ma ngi ki 4 ngut, Bah Jigur Myrthong MLA-MDC, Bah Lamphrang Blah MDC LO, Bah Carnes Sohshang MDC, ma nga uta u MDC shu sieh kyrpang tang ia nga hi marwei da ka Sorkar bad u ophisar C. Marwein ngi la leit peit- leit jngoh bad la ia kynduh ia ki Rangbah Shnong, Sordar Shnong, ia kiwei ki Samla shnong bad ki riew rangbah ruh, kiba la pynpaw ba ym don mano-mano ba la shah ktah ha kata ka jingpang Uranium, kumba la don kiba la pynbna, katkum ba sakhi da ki rangbah bad ki samla shnong.
Ngi la iohi ha Nangbah Jynrin ba ki la don saw-san tylli ki jingtap dewbilat (platform), ba la kynrong hajrong, ha kaba la tep ia u khyndew u shyiap uba la sei napoh lyngba ka jingksam ia ka khyndew, kaba ki stad ka AMD bad UCIL ki la tip ba don u Uranium shapoh niamra da ki jingwad jingtip jong ki lyngba ki kor ki bor jingstad haba leit wad jingtip da kata ka jing sorbe ne Reconnaisance. Dei ia utei u khyndew- u shyiap ba sei na niamra, la tep ha katei ka rukom ba la kdew haneng.
Ha Nongjri ruh kumjuh la leh, tangba la tep shapoh khyndew, khlem da kynrong jingtap dewbilat kumba leh ha Nongbah Jyngrin. Ha Nongjri ki rangbah ka shnong ki iathuh ba ym don kano-kano kaba la kthah ia ki nongshong shnong haduh mynta.
Lada don mano-mano na ki shnong ki thaw, ki samla pule lane ki Seng Bhalang, kiba tip ba don kiba la ngat ha kane ka jingktah ba la dkoh, matlah ne ioh pang, kan bha ba kin pyntip bad ban sakhi shai kdar, khnang ba ngi lah ban dang leit sha kita ki jaka, ban leit iakren ruh bad ki bor sorkar, ym ban shu thoh kulmar ha ki kot khubor tang ban ialam bakla.
Ka jingpar jingpang (radiation) na une u maw poh kyndew ka don beit bad kaba jur ka bih jong u, ynda haba tih (mine) kulmar khlem leh katkum ki kyndon ka ain ia kaba nga la dep kdew, kumba kdew hapoh ka MMDR Act 1957 (Mines and Minerals Development Regulation bad ka Atomic Energy Act 1962) bad kiwei de ki ain bad jingbthah bakongsan.
Nga lyngoh ba don uba kynthoh ia kine ki jingthoh jong nga ha ka jingshisha kiban iarap ia ki paitbah, ba kin kham ioh jingshai, kynthup ia u bad ia kiwei ki nongkynthoh kibym bna ei-ei halor kane ka kam bad kibym kwah ruh ban sngewthuh tip balei.
Ngi ngim shym batai stad ei-ei, palat ia kaba ngi iohi bad ba ngi tip. Ka sorkar ka dei ban pan jingtip bad sakhi na kino-kino kiba tip ei-ei halor kine ki jait kam, khnang ba ki bor sorkar kin leit wad jingtip bad tohkit bniah, ban iarap ia kito-kiba ioh jingshitom shisha ne ngat ha kum kine ki jingkthah. Ia kiba shu kren pynklumar pat, la dei ban leh katkumba shong ha ka ain.
Ha Par Uranium Jadugada
Bun ki MDC, CEM, EM kiba la poi sha par tih Uranium ha Jadugada South Bihar, mynta Jharkhand, kum I Bah Roblin Nongkynrih, Bah David Lyngwi, Bah Prestone Tynsong, Bah Rangkynsai Makdoh bad ma nga ruh.
Ha u snem 1998, ma nga I Bah David Lyngwi kum u CEM bad I Bah Rangkynsai Makdoh ngi la leit ngam shapoh niamra Jadugada ba tih Uranium da ka kor Hiar-kiew (Lift). Ynda leit sha kawei pat ka jaka, ha kaba la pynlwet pom ia u maw Uranium, haduh ba ula kylla pawdar pom kum u ata-maida, uta u officer Bhasin uba la ialam ia ngi, ula shim ia uta u pawdar ha ka kti, ula kyrpad ia ngi ruh ban ngin kyndup kum ma u, namar u ong, ba ngin ym ioh shuh kum kane ka lad sahkynmaw ha ka jingim. Baroh 3 ngut na ngi, da ka jingshlur ngi la kyndup ha lynghoh kti, tang kumba 5 sekhon ei-ei bad la bthah ia ngi ban buh noh hajuh bad ban leit pynkhuid (sanitize) da ka dawai bad ka sabon hangta hi.
Kane ka dei shisha kaban sah kynmaw ha ka jingim, namar ka jingthmu jong ka jingleit jong ngi ka long tang ban leit peit bad iohi ia ki jingshisha da ki khmat kum ki nongialam paidbah, tang kat ia kaei kaba ngi lah ban iohi bad lah ban sngewthuh ei.
Kawei ruh kaba ngi la iohi ka long ba ia u maw Uranium ubym don Uranium eiei shuh, hadien ba la dep sei noh ia u bynta Uranium, ia uba lah ban pyndonkam ha kaba tei kynroh lane siang surok ei, hynrei ki kyndon jingbthah ki long, ba ia kum kita ki maw ruh hap ban tepjylliew shapoh ki jaka ba la tih jylliew kum ki dam ne ki pukri, thep shata, ia kitei ki maw, nangta tap bha da ka shun, da u shyiap u khyndew bad ker ia kita ki jaka ban ym leit rung shuh mano-mano (Protected area).
Sa kawei kaban sah jingkynmaw ha ka jingim ka long ba ma nga, I Bah (L) David Lyngwi bad I Bah August Shangpliang Secretary KHADC, ngi la ioh ruh ia ka lad ban leit rung shaduh shapoh ka Bhabha Atomic Research Centre jong ka Ri India (BARC) ha Trombay, Mumbai ha ka 9.8.1999, ha kaba la don ryngkat u Anil Kakodkar, Scientist, Director BARC. Kumba 2 kynta tam ngi la don hapoh BARC ban peit ia ki jingtrei ki kor ki bor Nuclear Science. Ynda mih nangta, nga shem ba nga sah bieit kumjuh kumba long ha shuwa ban rung.
Kattei ngi la leit bad la iohi, hynrei mynno-mynno, haduh mynta ngim kren ei-ei halor ka bynta ban tih ia u Uranium, namar kane ka dei ka kam ki stad, ia kaba ka bor ban tih ka dei tang ha ka Sorkar India. Nga ong biang, ba ym pat don jingtih Uranium hangno- hangno ha Meghalaya, lait noh tang ka drilling bad prospecting.
Phi don ban ong eiei?