S. A. Kurbah
Ka jingleh jingkam bad ka jingim ki briew kiba kyllur katkum ka pyrthei “khohkadun” ka “Ai-jait Kmie” ne ka “Ai-jait Kpa” ka dei tang ka Dustur kaba kynting da ka shalyntem jong ka por. Namarkata, ia ka Custom kaba long ka “Dustur” la “Customise” ia kata ha ka shalyntem jong ka por. Kumta ki jaitbynriew Ju ruh ki la shah pyndkhaw ha ka shalyntem jong ka por namarba ki la im kum ki khohkadun bad ki khapkapun. U Blei U pynkhuid ia ka pyrthei baroh kawei da ka Ktien jong U lyngba ka Jaidbynriew Ju kaba long kawei na ki Jaidbynriew kaba nangban buh Jynthoh Dulir. Shuwa ban poi ka Juk Buh Dulir da ka Jaidbynriew Ju, ki briew ki lah dep don ha ka pyrthei da ki phew spah million bad ki la ia-im kum ki khohkadun bad ki khapkapun. Kumta, ka pap ba ki briew ki la leh da ki hajar hajar snem la pynshitom ha ka por jong u Pamen Noa da kaba pynshlei da ka um ia ka pyrthei baroh kawei bad ba ngi ioh jingtip lyngba ka Dulir jong ki Ju (Jen 7:17-24).
Katba nangiaid ka shalyntem jong ka por ki briew ki la roi biang napoh ka iienglieng u Pamen Noa bad haduh ka juk jong u Abram/Abraham ki la roi da ki spah million biang bad ki ia-im ha ka jingjyrsieh jinglong khohkadun bad khapkapun. Kumta, u Blei U la peit biang ia ki briew ba ki iakyrsum ha ka pap bad u la pynsasti da kaba thang da ka ding na bneng ia ki briew baroh kiba don ha Sodom bad Gomorra (Jen 19:24-29).
Kitei jingjia ha ka shalyntem jong ka por ki don jynthoh tang ha ka Baibyl ba la buh Dulir da ka Jaidbynriew Ju. Bun ki briew kim ngeit ia ka Ktien u Blei ba la thoh ha ka Baibyl kumba la jia kiei kiei kiba ai jingsneng jinghikai ia ki briew baroh, bad ki ong “ia ka Baibyl la thoh da u briew.” Donbok ba u Blei U dang pyndonkam da u briew hi ban thoh bad ban buh dulir da u briew. Hynrei lada u Blei U pyndonkam da u Beinbsah ne da u Buidksah, ki briew baroh kin sa kohnguh namar ki tieng ioh u puh bad khrai khlieh. Ban pynnep ia u nar donkam da u nar, ban ot ia u nar donkam da u nar. Kumta ban pynnep ia uwei u briew donkam da u briew hi. “U nar u pynnep ia u nar, bad uwei u briew u pynnep ia uwei pat” (Ph 27:17). Kata, ngi sngewthuh ba u jynthaw bakham kyrpang bad shemphang kloi dei tang u briew, namar la thaw ia u briew ha ka dur u Blei bad da ka saindur jong U hi hapdeng ki jait-jynthaw baroh kiba don ha sla pyrthei.
Dei tang ka Baibyl hi kaba iathuh ia ngi ba la wan Uta Ubalah Ubaiai, u Kynrem u Lyndan, u Syntai u Bulot, u Simpah u Simsong bad u Syiem Longdoh Longpun, Uban long u Nongpynim bad u Nongsiewspah ia ki briew baroh ha ka pyrthei (Is 7:14; Is 9:6) lyngba ka Meisohblei Meikhablei (Lk 1:28). Kata ruh ka shim por haduh 4200 snem ka Jutang u Blei bad u Pamen Abraham haduh ka jingwan longbriew u Jisu Khrist (Mt 1:17). Bad ka la jia shisha kata ka jingwan Uta u Nongpynim jong ka pyrthei. Hapdeng ki 4200 snem ki briew ki ia-im kumno? Ki dustur ki kylla, ki jingleh jingkam ki briew ki kylla, don kiba kylla bha, don kiba kylla sniew, don kiba shongkurim shynrang-para-shynrang, ne kynthei-para-kynthei, ne bad ki mrad ruh, don kiba pyniap pathar ia ki para briew, don kiba dih buaid jawsheh, don kiba bam dohbriew, ka jingawria khohkadun bad khapkapun ki jyrsieh jyrsang lyntertait. Ki briew ki knia-im ia la ki khun la jong ha u Baal (bleithaw), ki knia da ki masi, ki sniang, ki ksew, ki blang, mane bleithaw bad kumta ter ter (Is 66:3-4). “Naduh basdang la thaw ia kiei kiei ki babha na ka bynta ki briew ki babha, kumba ia kiei kiei ki basniew na ka bynta ki ‘riewsniew” (Sir 39:25). Kumta, ka Thma jong ngi ka long bad ki nongsynshar jong kane ka pyrthei badum, ki mynsiem bymman ha ki pyrthei bashalor” (Eph 6:12).
Ha ka Juk u Khrist bad ka Jingim paidbah jong U 33 snem, U la hikai bad pynshai ia ki briew baroh sha ka sainpyrkhat bad ka sainpyniar ha ka nongrim bad ka jingleh jingkam jong u Kpa. Ka Jynthoh ka shaikdar khlem bakla bad kito kiba kyllur jingim bad kyllur kam katkum ka Jynthoh Bakhuid kin bha kin miat ka longbriew ka manbriew naduh nangne na sla pyrthei haduh ha Tyngkong Iieng u Blei. Ka jynthoh ka ong: “Naba u Kpa Uba long ka tynrai jong ka Jingim –U la ai ruh ia la u Khun ban long ka tynrai jong ka Jingim” (Io 5:26). Kata ka mut naduh ka jingwan u Khrist ki briew baroh ha ka pyrthei ki dei ban iaid da ka Saindur Saindar jong U. Kim dei shuh ban mane dustur, ne buaid dustur briew. Namarkata, bun ki Nongsynshar bad ki Nongsharai ki buaid dustur bad mane dustur. U Bah Deng Shylla ruh i dei iba tip bha ia ka Baibyl, hynrei lada i buaid dustur, kata ka mut i pynlehnohei ia ka Ktien u Blei na ka bynta ka dustur hiarpateng jong phi (Mk 7:13). “Phim khein snep ia ka hukum u Blei bad phi kohnguh ia ka dustur ki briew” (Mk 7:8) “Ki mane thala ia u Trai Jisu namar ki hikai ia ka ain thaw briew kumba long ki hukum u Blei” (Mk 7:7).
Ki nong-European, ki nong-America, bad kiwei kiwei ki jaitbynriew, ha ka pateng banyngkong haduh ka basaw, ki dangiakyllur bad u Blei ha ka longbriew manbriew, hynrei suki suki ba u Beinbsah u la kha Seinpuh bad Seinher, (Is 14:29)ki briew ki la kylla khohkadun bad khapkapun wat lada ki briew ki “Shim Jait na u Kpa” (Patrilineal Society). Kata ka mut ia u Kpa Bashisha ha ka Baibyl ki briew kim wad shuh, la bun bad jyllei da ki “Kpoh-kada” ki “Tngoh-kada” bad lyngkien ki “Khohkadun.” Kumta, ka jingmut jingpyrkhat ka lynshing bad iaid kynring da kaba wanrah ia ki ain thaw briew ban shongtnga shynrang-para-shynrang, kynthei-para-kynthei, ban shah ia ka KLIM, kumba la la shah ha India. Ki Ri Khristan bad ki Ri Bymlong Khristan ki ia-phyrnoplang ha ka jyrsieh ka pap namar ki la lyndet lyndang ia ka Ktien U Trai. Lada kita ki khun khristan kiba la kylla mluh bad kylla jingshai mynshuwa, hynrei mynta pat ki kylla blad bad kylla dum, u Trai U ong: “Bret shabar ba yn iuh ki briew” (Mt 5:13-16). Ngi hi dalade ialade ngi bret tylli tyllan ha u Beinbsah bad u Buidksah bad u iuh u kyrdem ia ngi man la ka sngi. Kine ki Beinbsah ruh ki iakha khun man la ka sngi ban pynheh hima. Te kito ki bym kohnguh shuh ia ka Ktien u Blei ki kylla ‘riewharam bad ki la shakri ia ka Juk Kyrwohsohmyndur bad ia u syiem ka haw-haw (Eph 2:2).
Ka Principal Act jong ka KHADC ka la dep thaw naduh u snem 1997 bad ka la ka Ain ha u snem 2005 hadien ba la dep soi da u Lat ka jylla, u M. M. Jacob ba la Khasialised “ia ki khun kiba kha na u kpa dkhar, mynder, poi-ei, khyllaijait na ka kmie Khasi, ki khun ki long ki Khasi.” Hynrei kane ka Bill KHADC 2018, kan ym pdiang shuh ia ka “kynthei khasi kaba iohtnga da u dkhar, khyllahjait, mynder, poi-ei (non-Khasi) kam dei shuh ka khasi bad ki khun jong ka ruh kim dei shuh ki Khasi.” Kane ka long ka jingkyllur jingmut-lang ha ka Consultative Committee ba kan long Ain kumta. Hynrei ia “ki khun kiba kha na u kpa khasi bad na ka kmie khasi bad ki khun ki shimjait na u kpa, kim dei shuh ki khasi.” Ha kane ka liang te ka Consultative Committee kam don ka jingmynjurlang baroh. Te kane kawei pat ka mat, kan sa leit sha ka EC KHADC ban iapyrkhat sani. Lada ka E/C ka la mynjur, kan leit sha ka Council jong ka KHADC, na ka Council kan leit sha ka State Government District Council Affairs, shuwa ba kan leit sha u Lat, kan hap iaid lyngba ka Supreme Court Approval ka ban sa pan ia ka View jong u Paidbah shuwa ba u Lat un Soi, un pan biang ia ka View jong u Paidbah lyngba ki Media/Dorbar. Kam biang ka jingkren bein jong u CEM badonburom jong ngi Bah H. S. Shylla “Ba kito kiba Ai-Jait sha u kpa ki dei ki nongshun basniew tam bakhraw tam ka jaitbynriew” kata ka mut kito Hindu (kynthup ia u Narendra Modi Prime Minister jong ngi), ki Ju (kynthup ia u Prime Minister ka Israel u Benjamin Netanyahu), ki nong-Europe, ki nong-Brazil, ki nong-Argentina, ki nong-Australia, bad kiwei kiwei ki hap lang ha ka thup “Ba ki long ki nongshun bakhraw tam ka jaitbynriew.” Ka jingmut jong u CEM jong ngi ka thew ruh ba kino kino kiba Ai-jait sha u kpa ki long ki nongshun bakhraw tam jong ka jaitbynriew kumba la mih pyrthei mynnin ha ki kot khubor jong ka jylla jong ngi. U CEM jong ngi u mut ruh ban ong: “Ba ka pyrthei baroh kawei ka dei ban bud noh ia ka Matrilineal System kumba ju kyllur ki Khasi Khara kiba long nyngkong ha ka kit khunrei, ha ka jingkit khunpongka, ha ka jingiaphet tnga, ha ka jingbuaid kiad, ha ka khalai thoh tim, ha ka khalai dohkha, ha ka khalai iadaw masi, ha ka jingiashongkhakhleh bad ban Khasialise lut ia ki symbai mynder na kylleng ka pyrthei sha ka jaitbynriew Khasi bad ia u symbai la jong pat ban shohdab man ka sngi!” Ka jingpyrkhat u CEM jong ngi ka sngew-khla plastik bha. Phi dei ban tip ba ia ki khla plastik la thaw-dur thaw-dar shipor (da ka politik khlem-blei) ban pynma syier lapalang, pynma kada khlaw, pynma masi khlaw, bad ia kiba ai-jait kpa, hynrei kitei ki jynthaw kin sa tip ba ka nongrim bashisha kam don bad ki khla plastik. Kan sa poi ka por ba u CEM badonburom jong ngi, un thaw thaw ban pynkylla ain biang: “Ba kito ki khun Hynniewtrep Hynniewskum ki bym Ai-jait sha u kpa dei ban tylliat tung tap noh ia ki.” Kata ruh kam dei ka rukom lada ngi dang iawad kpoh-kada. Donkam ban kyllur katkum ka Saindur Saindar bad ka Jingleh Jingkam ha ka kyrteng bad ka nam jong u Kpa jong Ubalah Ubaiai (Io 5:26).
Ka don ka jingiakren sharum shaneng ba u Khasi u don ia ka Synshar Democracy, kaba sngewpaidbah, synshar paidbah, na ka bynta u paidbah. Te lada don hapdeng ki khun u Hynniewtrep Hynniewskum kiba shimjait kmie ruh kito, kiba shimjait kpa ruh kito, ki bym thoh jait sha u kpa ne sha ka kmie ruh kito, kiba thoh jaitlang bad kpa bad kmie ruh kito, te ngin iathombor noh tang da kawei ka sainpyrkhat te ym lah iakylla thma ban pynduh noh ia ka Democracy? U CEM u batai shaphang ka SANG lada Ai-jait sha u kpa! Haba phi lah lyndet bha ia ka Baibyl, te balei phim pule bha ia ka Dulir Libitikus/Libitikos (Lib 18:1-23) lada phi la sngew-khristan plastik, namar ha kane ka Dulir Baibyl lah batai lut ba phin ym tur ne hap ha ka SANG. Ha ka jingbatai u CEM badonburom jong ngi, kata ki briew baroh ha ka pyrthei kiba Ai-Jait Kpa ki la shongsang lut kein! Ka sang kan ym wan lada phim wad ia ka bad lada phim thaw-ain ban pynlong sang kumba thaw-ain ka juk mynta ba ka shongtnga shynrang-para-shynrang, kynthei-para-kynthei ka la long kum ka hok ki briew katba u Blei pat u ijli bad Un sa thang da ka ding.