Ex. Rev. K. Langrin
Ka Ri Lyngngam ka don hapoh ka jylla Meghalaya, shaphang sepngi. Ka kynthup ia ki shnong Lyngngam kiba don ha West Khasi bad South West Khasi. La ker ia ka Ri Lyngngam na shatei da ka Assam, na sepngi da ka Garo Hills bad ka Bangladesh. Ka long ka jaka kaba riewspah ha ki khlaw ki btap, ki syntiew ki skud, ki sim ki doh bad khamtam ki marpoh khyndew kum u dewiong, u nar, u selimanite, u granite, u mica, u uranium, u iron ore bad kiwei kiwei de. Napdeng ki jait dieng u don uwei u dieng uba rem dor katta katta ba la tip kum u Agor. Une u jait dieng u la sdang ban duh noh. Donbok ba ki dang don kiba dang pynsah khyrdong ia u haduh mynta. Kiba dang sumar ia u dieng Agor ki dei kine ki shnong: (1) Nongdaju, (2) Nongwar, (3)Nongshram Rongbeng, (4) Kyllonmatthei, (5) Nonglangtur, (6) Riangud, (7) Riangna, (8) Riangmaw, (9) Langmar, (10) Amarsang, (11) Nirang, (12) Pormawdar, (13) Kulang, (14) Nongumsor, (15) Nongjri, bad (16) Nonghyllam. Lait na kine ym don dieng Agor shuh hangno hangno ruh ha Ri Lyngngam.
Ha ka kot ba la ai kyrteng ‘Uei u Lyngngam’ ba nga la thoh, uba don u ISBN-978-81-933870-3-0, ha ka lynnong-2 ‘Ka jingiaid lynti ki Lyngngam’ ka bynta-2 ‘Way of Living’, nga la thoh ba ha shuwa ia ka snem 1800 ki Lyngngam kim pat iohi ia ka pisa. Dei hadien jong ka snem 1800 ba ki Lyngngam ki la sdang ban iohi ia ka pisa haba ki leit iew sha ri dkhar. Ki Lyngngam ki la ioh kawei ka buit ban shna lieng ba la khot ‘Kun’ da ki dieng dongbung. Kine ki jait dieng ki long kiba phylla, ba tang shu pyndei um ki la ia dait hi kumba tah pain. Kine ki jait dieng ki la duh namar ym don ba sumar. Ki Lyngngam ki shna ia ki lieng bad leit die sha ki dkhar namar ka jingdawa lieng jong ki ka long kaba jur. Kham hadien pat ki dkhar ki la dawa sa ia ki thlong bad ki synrei ban dung khaw. Kumta, ki Lyngngam nalor ba ki ioh pisa da kaba die lieng, ki ioh pisa ruh da kaba die thlong bad synrei. Ha ki snem 1900 shaneng, ki dkhar ki la dawa sa ia u sohmynken tyrkhong bad u skum niangryndia. Ki iew ba ki Lyngngam ki leit die ia kine ki dei ka iew Khangsari bad Duddura. Ka spah bah spah san jong ki Lyngngam ka la wan jia ha ki snem 1960 shaneng ba ki ri Arab ki la dawa ia u Agar ne Agor ba khot ki Lyngngam. Ha shuwa jong kito ki snem ki la don bun byllai ki dieng Agor ha Ri Lyngngam, tangba ki Lyngngam kim pat tip ba na kito ki jait dieng ka mih ka spah bah.
Ha kawei ka sngi jong ka snem 1960 la wan poi ki ‘Khar Hojai’ na Nowgong sha Ri Lyngngam, ki da pynithuh ialade ba ki dei ki briew ba la phah da ki nong Arab ban wad ia u Agor. Kumta, dei ki dkhar Hojai ba la pynithuh ia ki Lyngngam shaphang ki dieng Agor bad ia ka jingkordor jong ki. Ki la leit sha khlaw, ban pom tang ia kiba la bam khniang ban sei ia ka um kaba sma iwbih. Ki dkhar ki la ai pisa ia ki Lyngngam bad ki sa kit ia u Agor sha ri Arab ban leit die ha ka dor kaba rem. Kita ki dkhar ki ithuh ba u dieng Agor u don tang ha Ri Lyngngam. Ynda ki Lyngngam ki la iohi ia ka buit jong ki dkhar, kham hadien kim shah shuh ia ki dkhar ban wan sha ki jaka jong ki. Ki la pom hi ia ki dieng Agor, ki sei hi ia ka um ksiar bad ki sa leit die hi sha ki dkhar ha iew: Duddura, Boko bad Guwahati ha ka dor kaba rem.
U Agor u don haduh shiphew jait, ba ka dor ruh ka long ka la jong ka jong. Kita ki long: (1) U Kotta uba shongdor 5000 tyngka shi kilo, (2) U Pure uba shong dor 4000 tyngka shi kilo, (3) U number One ba shongdor 3000 tyngka shi kilo, (4) U number two ba shongdor 2000 tyngka shi kilo, (5) u number three ba shongdor 1000 tyngka shi kilo, (6) U Kipkap ba shongdor 500 shi kilo, (7) U Bangtang ba shongdor 250 shi kilo, (8) U Kola ne Kola Khasi ba shongdor 250 shi kilo, (9) U Kola motmhaw ba shongdor 250 tyngka shi kilo, bad (10) U Dum ba shongdor 50 tyngka shi kilo. Ka jingioh pisa ki Lyngngam ha kito ki snem ka la long kaba shyrkhei kat haduh ba kim lah shuh ban pyndonkam. Sngewsih ba ym don bank kumba long mynta. Lada ngin ianujor bad kaba mynta ka long kumne: Shijur ki juti snieh ba bha duh ha kito ki snem ka long tang 20 tyngka. Mynta pat kiba kum kito ki juti ki la palat ia ka 1200 tyngka. Te ka 5000 tyngka shi kilo u Agor ha kito ki snem ka ia ryngkat bad ka 3,00,000 tyngka mynta. Uwei uwei u briew um duna ia ka 5 kilo u Agor haba leit die sha ri dkhar ba ka dor mynta ka palat ia ka 15 lakh tyngka.
Kine ki dieng Agor ki la sdang ban duh namar ba ym don ba sumar ia ki kiba dang sah kyrdong ki long sa tang ha kitei ki shnong ba nga la kdew sha khmat. Sngewtynnad ba ka sorkar Meghalaya mynta ka la pyrshang ban ai jingiarap ia ki nongshong shnong ha man la ki dong ki thain kum haba kyntiew ia ka rep ka riang, ka ri jingri, ki kam jngoh kai pyrthei bad kiwei kiwei. Hynrei ngim pat bna ba ka sorkar ka thaw lad ban pynim biang bad pynneh pynsah ia ki dieng Agor ha Ri Lyngngam kiba long ki dieng kiba kordor katta katta. Ah! jin lada ka sorkar Meghalaya bad ka sorkar kmie na Delhi kin kner lem ia ki kti ban ai jingiarap ba ki Lyngngam kin thung bad pynim biang ia ki dieng Agor, kan long ka jingkyrkhu kaba khraw katta katta, ym tang ia ki Lyngngam, hynrei kan pynriewspah wat ia ka jylla Mrghalaya bad ka ri India.
Ban thung ia ki dieng Agor dei ban da peit bad examin ia ka jait khyndew kaba long dewsaw. Ki shnong kiba long ban thung dieng Agor ha Ri Lyngngam ki long kine: Nongdaju, Nongthymmai D, Nongriangju, Kyllonmatthei, Shallang, Rongkhugre, songsak, Duranggre, Nongshram, Swanggre, Dalbot, Riangkhain, Nongdagong, Pyndenggar, Pormawlai, Snaram, Nongiawnaw, Riangwar, Porksai, Umdang, Mawkhap, Riangna, Riangba, Langumshing, Nongkrong, Umshynrut, Photjalei, Porla, Shyrkon, Nonglyer, Nongdhar, Maweit, Mawmarin, Nonglamjew, Nongdiengkain, Kulang, Nongjri, Pormawdar, bad kitei ki shnong ba nga la kdew sha khmat kiba dang sumar ia ki dieng Agor haduh mynta.
Ban ioh ia ka jingbatai kaba kham bniah phi lah ban leit ia kynduh ia ki riew rangbah ha Nongdaju kiba long (1) U Bah Dabit Nianglang, (2) Bah Leaderson Amora bad (3) u Bah H. Gephrin Ryntong. Kine ki rangbah ki long kiba tip kham bha ban ia nga.