Da U Bah Philip Marweiñ
Ki Nonghikai skul ki dei ki Langbrot, kim dei ki blang. Ki kohnguh katba hukum ia ki da ka sorkar. Lada hukum ia ki ban phai sha kamon ne sha kadiang ki leh kumta bad lada phah phaidien ne kylla biang shakhmat ki leh kumta. Kat ka jingkohnguh bad jingtipsngi jong ki ym ioh shuh ha ka imlang sahlang. Jin da ki nonghikai ki lah ban pynkohnguh tipsngi ia ki khynnah skul kumba long ma ki katno kan da itynnat bad wanrah iakajingkylla kaba bak-ly-bak. Ka sorkar ka pyndonkam ia ki katba mon na ka bynta ka jingmyntoi jong ka. Ia kane la iohi manla ka por haba ki ophisar kum u Chief Secretary, Ki Commissioner, ki Secretary, ki ophisar kiba dei ki Head jong ki Department, ki khlieh ophisar jong ki District sdang na ki DC bad wat ki BDO ruh kumno ki pyndonkam ia ki skul lyngba ki nonghikai.
Nangta kaba la paw tyngkreiñ ha kaba iadei bad kane ka long ba ka sorkar ka pyndonkam ia ki skul ban pynphuh pynphieng ia ki prokram jong ka haba pdiang ia ki heh ki hain ne pynlong ki jingialehkai ne ki prokram kiba harrukom bad kumta ter ter. Kane ka jingpyndonkam ia ki skul, ia ki nonghikai bad ia ki khynnah skul, ka long kaba sniew bha bad ki bor pyniaid jong ki skul bad ki nonghikai ki dei bann da bishar bha nangne shakhmat. Bunsien ka jingpyndonkam ia ki ka long ka bym dei bad la shu long tang ban da rapjot na ka jingkhlemrain jong ki prokram ioh duna briew lane ioh kam don ka jingshngain ne jingshongshit. Da kane ka jingthoh la kyntu ia ki bor pyniaid jong ki skul, khamtam ia ki khlieh jong ki skul bad ki nonghikai ba kin ym leh khleh biej shuh, ne shah pyndonkam kum ki sohpdung ne ki langknia hakhmat ki bor sorkar. Hab ban bishar katkum ki khep ki khep bad katkum ki jait kam.
Kaba kham sniew bad kaba kham duhnong tam ka dei ka jingpyndonkam ia ki nonghikai skul ban leit duty election bad ban leit lum ia ki khanasamari ha ki por long skul. Kane ka jingleit duty election ruh kam dei tang shisngi ne arsngi. ha kaba iadei bad kane ka bynta nyngkong eh ki nonghikai ki hab ban leit training shuwa kumno ban leh ha ka por long ilekshon lane kumno ban pyniaid ia ka election bad ka por training ruh ka iaid haduh shi bnai ne ar bnai ruh. Hadien kata ybda la dei sa ka por thep-vote ki la dei ban mih ar lane lai sngi shuwa ka sngi thep-vote bad hab ban ieh ia ka skul bad ia ki khynnah skul khlem nonghikai. Kane ruh ka shim por la kumno kumno 6 sngi. Mano ba peit ia ka skul bad mano kein ban hikai ia ki khynnah skul? Ka jingduh ka long kaba shyrkhei bad ym don ba lah ban buria ia kane ka jingduh. Ngi ngeit ba ka sorkar ka sngewethuh bha ia kane, katno ka ktah ia ki skul bad ia ki khynnah skul.
Ym tang katta, sa ka jingleit thoh Khanasamari lane ka thoh Census. Kane lei lei ka shim por la kumno lai bnai saw bnai wat haduh san bnai ruh. Mano kein ban peit ia ki skul bad ban hikai skul haba ki nonghikai ki la leit duty sorkar? Mano kein ban shim lynnong kot bad ban bud-dien ne khmih ia ki khynnah skul? Kumno kein yn pyndep ia ki lynnong kot bad mano ban hikai ia ki khynnah ban shemphang, ban pass bha bad ban long kiba don akor? Kane ka ktah bha ia ki khynnah skul, ia ki syllabus bad ka ktah ia ka jingpyniaid ryntih ia ki skul. Lada leh shi leh kumne, kane kan ktah bha ia ka pule puthi bad ia ka jinglehsniew lehbha jong ki skul. Ha kaba kut ka ktah ia ka Education hi bartoh kawei ha ka jylla. Ynda la dei ka por ai result palat shiteng na ka jingdon ki khynnah skul ki fail. Mano kein ban kitkhlieh ia kane? Oh, kane ka long ka kam pynjot palat bad ka ba dei ban phah sangeh mardor. Ia ki Nonghikai skul te da lei lei ym bit saita ban pyndobnkam bakla ha kiwei pat ki jait kam nalor ka kam hikai skul bad ki kam ba iadei bad ki skul.
Dei na kane ka daw ba ka jinglehbymsuidniew jong ki nonghikai da kaba pep skul khah khah ka pynjot thiaw ia ki skul bad ia ki khynnah skul. Dei na kata ka daw ruh ba ka Education Policy bathymmai jong ka sorkar kam shah ia ki Nonghikai ban iashim bynta ha ka Politiks namar shibun ka por ka jong ki nonghikai ki hab ban pynlut ia ka bor bad ka por jong ki ha ki activities jong ka politiks, nalor ba ka wanrah ia ka jingiashun iapen bad iapait iapra wat para nonghikai ruh. Ka ba sngewsih kthang ka long ka ki don bun ki nonghikai ki dei artat ki briew politiks ha ki party bapher bapher bad ki bunkam palat ha ki por ilekshon; kim don por shuh na ka bynta ki skul ne ki khynnah skul. Ki hab ban pep khah khah na skul ban leit shim bynta ha ki jingialang ne jingleit kanbas ilekshon bad ynda wan poi sha skul la iakren sa tang shaphang ka politiks haduh ba la ngiah shoin. Don ki nonghikai kiba long ki dkhot jong ki BSC lane DSC lane kiwei kiwei ki komiti sorkar politiks haduh ba la hab ban pep skul khah khah. Kane ka sniew palat. Ym dei ban sngewphylla ba ki don ki nonghikai kiba leit skul tang tyngkhat bad ia ka kam hikai lajong la ai bylla noh ha kiwei ha ka jingsiew kaba rit bha, wat tang shipowa na ka tulop ruh ym kot te. Ngin ia ong sa da kumno kein ia kine kiei kiei?.
Nangta, la ioh ruh ia ki report na ki nonghikai ba ki shah khot duty na ka bynta ki health programme ruh kum ban thoh kyrteng (census) ha kaba iadei bad ka Rubella bad Measles bad kiwei kiwei de. Balei hab ban shim ia ki nonghikai na ka bynta kine ki prokram? Shano lut ki nongtrei jong ka Health Department? Ki Nonghikai kim don por ban leh ia kine kiei kiei namar ki bunkam ha skul ban hikai ban pynnang pynstad bad pyndon burom ia ki khun ki kti kiba dei ki khynnah skul hi. Nangta la report ruh ba ki nonghikai ki ioh duty ruh ban pynrung kyrteng ia ki khynnah samla lud kiba la dap 18 snem shaneng naka bynta ba kin ioh rung kyrteng noh ha ki Electoral Roll lane ban ioh thepvote. Ko sorkar Meghalaya bad sorkar India,ki don shibun ki samla kiba khlem kam khlem jam kiba iakhih ban ioh kam. Balei ym lah ban khot da ki ban ai training bad khlem pep kin leh ia ka kam kaba bha. Sangeh noh mar dor ban pyndonkam bakla ia ki nonghikai naduh kane ka snem 2019. La biang katto, sorkar.