B.M Pugh
[ba bteng] Ka jingkheit sla sha ka sdang ha u bnai March bad lah ban kheit haduh hynriew sien ne palat ha ka shi snem. Haba kheit ki ju shyit ar tylli ki sla kiba kham heh ryngkat bad i shylluit; kane ka pynmih u sla uba kham bha. Hynrei lada shyit haduh lai ne saw ki sla bad u shylluit, lah ban ioh kham bun u sha; hynrei u sla sha pat um da bha eh. Ia ki shylluit kiba sharud u dieng ka khambha ban iehnoh, khnang ba u dieng un piar bha bad un tap ia ki niut ki nier kiba hapoh jong u, bad ki tnat kiba sharud kin ia san ryngkat bad kito kiba napdeng.
Ki sla sha kiba ki kheit khmat ha ka synrai (kata ha u bnai August) ki long bun sien kiba bha tam. U dieng sha u donkam shibun ka sboh. Ka sboh kaba lah ban ai ia u ha ri Khasi-Jaintia ka lonng ka eit masi lane eit blang, lane da ki sboh jingthung kum da u rymbaija, u rymbai ktung bad kiwei kiwei. Ki per sha ki donkam malu mala eh ka jingkaa na ka sngi kaba khlain eh, kumta teng teng ki ju thung ia kine ki dieng harum kiba lah ban kah syrngiew ia ka kper bad ki ban pynsboh ruh ia ka khyndew da ki sla kiba hap na ki: Albizzia lebbec(white sirris, Albizza procora, Dalbergia Assamica, Dalbergia sissoo (u dieng shisham), bad Dorris robusta. U dieng sha u don shibun ki jingpang bad ki khniang kiba pynshitom ia u. Ki riewstad ki dang wad buit kumno ban pynduh ia ki. Imat ba don katto katne ki jaid dieng sha kiba lah ban ialeh pyrshah ia ki katto katne ki khniang, kum ia ka khniang kaba ki khot ha ka Phareng ‘the sea mosquito bug’ (Helopeltis antonii). Kaba synreit da ka um kaba la khleh da ka shun bad u kyndok ka kham pynduna ym tang ia kine ki jingpang: ‘brown blight’ (colletotrichum Camialliae), ‘grey blight’(Pestalozzia theae), bad ‘blister blight’ (Exdea idium rexans), hynrei ka pyniap ruh ia ka khniang kaba ki khot ka ‘red spider’ Phytopus carinatus & Tetronychus bioculotus) Ka jingshna sha ka long ha ki saw kyrdan kumne: (1) kaba pyniap stai, (2) kaba pynkli, (3) kaba pynih, bad (4) kaba pynrkhiang. Ka sla tang shu lah kheit, ka don shibun ka um ha ka: kumba 75 bynta na ka shispah bynta jong ka sla baroh kawei ka long ka um. Donkam namarkata, ba kumba marshiteng na kane ka um ka dei ban mih shuwa ban pynkli ia ki sla. Kaba pyniap stai ia ki sla ka pynmih ia kane ka um. Ia kane ki leh da kaba thad ia ki sla ha ka kamra kaba iaid bha ka ler haduh kumba 18 ne 20 kynta ha ka jingshit kaba kumba 85 ne 90 degree (Farenheit). Lada thad ha madan donkam ban da siang da ka shylliah lane da ka jain ba la shna khnang na u sainalia na ka bynta kane ka kam. Ynda ka sla ka la biang ka jingiap stai kata ka la jem bad jwat bad ka la long bha ban pynkli ia ka. Ka sla kam dei ruh ban duh ia la ka jingjyrngam ynda la dep ka jingpyniap stai, bad ka jingiwbih kum ki soh apyl (apple) kiba la ih bha. Kaba pynkli ia ki sla pat ia bud ia katei ka jingpyniap stai. Ia kane ka jingpynkli ki leh mynta ha ki kor kiba la shna khnang na ka bynta kane.
Hynrei ha ki per-sha kiba rit ki ju pynkli wat da ki kti lane da ki kor kiba ki shna hi da ka dieng (wooden rollers). Ka daw balei ba ki pynkli ia ki sla ynda la pyniap stai ia ki ka long namar ba da kaba leh kumne ka um kaba hapoh ki sla ka mih shabar bad ka per bad ka tap ia ka sla baroh kawei. Ynda kane ka um ka la rngat ka sah halor ka sla tang kato kaei kaei (substance) kaba um, tang shu theh da ka um thnam halor u sla sha. Katba nang pynkli, ka um kaba mih na ka sla ka iakynduh bad ka oksijen na ka ler bad kane ka iatrei bad kata ka um ban pynkylla ia ka sha kata ka kynja met kaba pynbang ia u sla sha. Ka sla ruh ka sdang ban kylla rong, bad ka rong ynda dep ka jingpynkli ka long sriem ia ka rong tama. Ynda la pynkli ia ki sla, ki rah ia ki sha ka kamra kaba iaid bha ka lyer bad kaba khriat bad kaba la siang da ka dew bilat. Khnang ban pynkhriat ia kane ka kamra ki ju synrit da ka um ia ka tbian baroh kawei. Ia ki sla ki buh halor ka kynja rynsan ka bym da jrong eh na tbian, lane halor ki miej tin. Ki phriang ia ki sla haduh kumba shi inshi ne haduh 4 inshi, ka jingjylliew bad ki sa tap najrong da ka jain sngem, tangba kane ka jain sngem kam dei ban iakynduh bad ki sla sha. Kumta dei ban da tap najrong da ka phrem nar (wire frame) shuwa ban tap da ka jain, lane dei ban pyndonkam da ka jain jri khnang ba kan ym kjit um na ki sla sha. Kaba leh kumne kan pynih ia ki sla; bad kane ka jingpynih kan shim por kumba ar kynta haduh 13 kynta katkum ka jingshit jong ka kamra. Kaba bha ka long ba ka kamra kan ym dei ban shit palat ia ka 85 degree (Fahrenheit). Lada ka sla sha ka don ka rong tama lam byrtem, kata ka la ih bha; hynrei lada ka iong, kata ka la ih palat. Ka sla kaba la ih bha ka don ruh ka jingiwbih soh kaba sngewtynnad. Ynda ka sla ka la ih, donkam pat ban pynrkhiang ia ka. Ia kane ruh ki leh mynta da ki kor kiba heh. Khnang ban pynrkhiang ha kine ki kor, ki donkam ka lyer kaba khluit kaba ka jingshit jong ka ka long kumba 200 haduh 270 degree (Fahrenheit). Ha kaba nyngkong ki pynkiew ia ka jingshit; hynrei katba ki sla ki nangrkhiang, ki nang kham pynduna ia ka jingshit. Ynda la pynrkhiang, ki sla-sha ki la bit ban buh ha ki synduk kiba la sop da ka sisa bad ban shalan shabar. Kino-kino kiba kwah ban tip shuh-shuh shaphang kaba shna sha ki lah ban thied da ka kot kaba kyrteng “Indian Tea” da u Claud Bald,lbad lah ban ioh ia ka na u Thacker Spink & Co., Calcutta.
LYNNONG 18 U KOPHI U Kophi u long u jingthung uba dang wan shen sha ri Khasi-Jaintia bad hapdeng kine ki khyndiat snem ki nongrep ki la ithuh bha ia u. Hynrei ka jingrep kophi imat kam da roi stet kumba ngi dei ban khmih lynti. Nga ngeit namarkata ba kane ka jingthoh ha kane ka lynnong kan kham pynroi ia ka jingrep kophi ha ki ri lum Khasi-Jaintia jong ngi. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?