KA KOT REP

B.M Pugh

LYNNONG 17: U SHA U Sha u long uwei pat u jingthung uba ngi ngeit u lah ban roi shibun ha ri Khasi-Jaintia. Une u long u jingthung uba ki thung bha eh ha ri Assam. Na ka 8 lak ekar ka khyndew ha kaba ki thung sha ha ri India, kumba saw lak palat ka don ha Assam. Hynrei ha ri Khasi-Jaintia haduh mynta ruh ym pat don kiba da rep sha shisha, la ka ri Khasi-Jaintia la long lehse ka ri ha kaba u sha u mih nyngkong eh, namar ngi shem ba u diengsha u mih hi ia ka khlaw ka btap naduh shuwa ba ka pyrthei kan tip shaphang jong u. Ia une u diengsha ki Khasi ki tip ia u kum u diengtyrnem. U sha u long bha ha ka khyndew kaba sbur, kata ha kaba don shibun ka pyut jong ki dieng ki siej bad ha kaba ka um kam ju neh slem. Namar u long uba don kyrhai ha ki jaka khap ri dkhar, nga ngeit ba kine ki jaka ki long kiba bit eh na ka bynta u sha. Ki jaka khlaw kiba shaphang ryngngai ki long kiba bit na ka bynta ban thung sha. Ia u sha ki thung na ki dieng kiba la lah thung nyngjong ha ki jaka sara. Ki symbai ki kham long bha haba poi ka por khriat. Khnang ban ioh symbai ia u diengsha ki ju thung ha ka jingjngai kaba 10 phut uwei na uwei; bad ynda u la saw snem ki sa ngor noh ia ka tnat kaba napdeng. Hynrei ynda ka kper sha ka la long kumba 10 snem ki ju pynkhyllem noh katto katne ki dieng sha khnang ba ka jingjngai uwei na uwei kan long 14 la 14 la 20 phut. Ia ki soh kiba don u symbai ki lum ynda ki hap ha tbian bad nangta ki sa buh ia ki ha ki thliew kiba sngem kiba la tap da u phlang. Kane ynda katto katne sngi ka pynjem ban khlaw ia ki shying. Lah ban ioh ia kine ki symbai ha u bnai November ne December. Ka jaka sara ka dei ban long hajan ka kper sha, khnang ba kan kham suk ha kaba kit ba bah ia ki dieng sha kper. Ia ki symbai ki thung ha ka jingjngai kaba 5 inshi uwei na uwei, kata lada thung noh ia ki sara haba ki dang 6 bnai; hynrei ki ju thung ia ki symbai ha ka jingjngai kaba 10 inshi uwei na uwei bad lada ki thung ia ki sara ynda ki la ar snem. Ia ki jaka sara donkam ban da shna da ka kyndun kata ka kynja dara kaba la sop da u phlang khnang ba kan iada ia ki sara kiba dang rit na ka sngi. Kan kham bha lada kane ka kyndun (thatched covering) kan long kumba 5 phut na ka khyndew. Haba phut ia i sara ban leit thung sha kper dei ban da leh sumar khnang ba ka khyndew kan snoh ha ki thied, lym kumta ki sara ki lah ban iap. Ia ki sara ki thung ha ka jingjngai kaba 4 1/2 phut. Kumba 8 ne 10 ser u symbai un biang na ka bynta ka kper sha kaba shi ekar ha ka jingheh Khnang ba u dieng sha un pynmih shibun ki sla kiba bit ban shna sla sha, dei ban khap pynmadan ia u dieng sha na khlieh kumba 18 inshi na ka khyndew, bad ban ngor noh kawei ar ki tnat heh. Ia kane ka jingkhap bad ka jingngor lah ban leh man ka snem ne man ka ar snem. Ia kane ka jingkhap ki ju leh ha u bnai December ne u bnai January bad tang shu lah khap kumne ki ju kara ia ka kper baroh kawei ban pyniap ia ki niut ki nier baroh. Ka jingkheit sla sha ka sdang ha u bnai March bad lah ban kheit haduh hynriew sien ne palat ha ka shi snem. Haba kheit ki ju shyit ar tylli ki sla kiba kham heh ryngkat bad i shylluit; kane ka pynmih u sla uba kham bha. Hynrei lada shyit haduh lai ne saw ki sla bad u shylluit, lah ban ioh kham bun u sha; hynrei u sla sha pat um da bha eh. Ia ki shylluit kiba sharud u dieng ka khambha ban iehnoh, khnang ba u dieng un piar bha bad un tap ia ki niut ki nier kiba hapoh jong u, bad ki tnat kiba sharud kin ia san ryngkat bad kito kiba napdeng. Ki sla sha kiba ki kheit khmat ha ka synrai (kata ha u bnai August) ki long bun sien kiba bha tam. U dieng sha u donkam shibun ka sboh. Ka sboh kaba lah ban ai ia u ha ri Khasi-Jaintia ka lonng ka eit masi lane eit blang, lane da ki sboh jingthung kum da u rymbaija, , u rymbai ktung bad kiwei kiwei. Ki per sha ki donkam malu mala eh ka jingkaa na ka sngi kaba khlain eh, kumta teng teng ki ju thung ia kine ki dieng harum kiba lah ban kah syrngiew ia ka kper bad ki ban pynsboh ruh ia ka khyndew da ki sla kiba hap na ki: Albizzia lebbec(white sirris, Albizza procora, Dalbergia Assamica, Dalbergia sissoo (u dieng shisham), bad Dorris robusta. U dieng sha u don shibun ki jingpang bad ki khniang kiba pynshitom ia u.

Ki riewstad ki dang wad buit kumno ban pynduh ia ki. Imat ba don katto katne ki jaid dieng sha kiba lah ban ialeh pyrshah ia ki katto katne ki khniang, kum ia ka khniang kaba ki khot ha ka Phareng ‘the sea mosquito bug’ (Helopeltis antonii). Kaba synreit da ka um kaba la khleh da ka shun bad u kyndok ka kham pynduna ym tang ia kine ki jingpang: ‘brown blight’ (colletotrichum Camialliae), ‘grey blight’(Pestalozzia theae), bad ‘blister blight’ (Exdea idium rexans), hynrei ka pyniap ruh ia ka khniang kaba ki khot ka ‘red spider’ Phytopus carinatus & Tetronychus bioculotus) Ka jingshna sha ka long ha ki saw kyrdan kumne: (1) kaba pyniap stai, (2) kaba pynkli, (3) kaba pynih, bad (4) kaba pynrkhiang. Ka sla tang shu lah kheit, ka don shibun ka um ha ka: kumba 75 bynta na ka shispah bynta jong ka sla baroh kawei ka long ka um. Donkam namarkata, ba kumba marshiteng na kane ka um ka dei ban mih shuwa ban pynkli ia ki sla. Kaba pyniap stai ia ki sla ka pynmih ia kane ka um. Ia kane ki leh da kaba thad ia ki sla ha ka kamra kaba iaid bha ka ler haduh kumba 18 ne 20 kynta ha ka jingshit kaba kumba 85 ne 90 degree (Farenheit). Lada thad ha madan donkam ban da siang da ka shylliah lane da ka jain ba la shna khnang na u sainalia na ka bynta kane ka kam. Ynda ka sla ka la biang ka jingiap stai kata ka la jem bad jwat bad ka la long bha ban pynkli ia ka. Ka sla kam dei ruh ban duh ia la ka jingjyrngam ynda la dep ka jingpyniap stai, bad ka jingiwbih kum ki soh apyl (apple) kiba la ih bha. [yn dang bteng]