B.M Pugh
[ba bteng] Ha ka por ba thung ia u, ka bneng kam dei ban shit eh lane khriat eh, hynrei ka khyndew ka dei ban don ka jingsngem kaba biang khnang ba un speh (germinate) u symbai. Ynda u la mih pat, ka khyndew ka dei ban shu sngem malu-mala bad ka bneng ka dei ban long bunsien kaba rkhiang. Shuwa ba un ih, ka bneng ka dei ban kham shit bad kan rkhiang ruh. Ha ki bun ki jaka ha ri lum Khasi-Jaintia ngi lah ban thung tang shu sdang u January bad ban ot ia u ha u bnai May. Ha ki katto katne ki jaka ngi lah ban thung ha u bnai August bad ban ot ia u ha u bnai December. Um lah ban long ha ka por slap bad um lah ruh ban long ha ka tlang; bah lymda ngi ioh ki jaid kew (winter wheats) kiba lah ban shah ia u thah kum utei uba na Balipara. Ka khyndew kaba ki ju kham thung ia u ka long ka bam da dait eh bad kaba lah ban bat ia ka um bad kaba seisoh bha.
Ia ka lyngkha ha kaba kin thung kew, dei ban da lur bha bad ban da thiew lut ia ki niut ki nier baroh. Ha ri dkhar ki ju lur habadei-badei haduh kumba 12 sien ne palat ruh. Ia u symbai lah ban shu thung shat (broadcast) lane lah ban thung kumba ki ju leh sha ri dkhar ha i nur iba ki la ruid da ka lyngkor ‘desi’. Lada shu bet shar, kata dei ban da kynroi bha (harrow) ia ka lyngkha da ka kor kaba iasriem ia u proh (fork). Ki ju thung kumba shi mon katkum ka jinglong jong ka khyndew bad u jaid kew. U kew u shim por kumba saw bnai ban ih.
Ha ki jaka ha kiba ka bneng ka shit sngem, u kew u shait ioh eh ia ka jingpang kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘rust’ (ka sarang nar). Hynrei don mynta ha ri India ki jaid kew kiba kane ka pang sarang kam lah ban pynjulor eh shibun. Kane ka jingpang ka long na ki kynja mangkariang kiba ki khot ha ka ktien phareng fungi (kynnoh phongjai) bad kiba pynjulor ia ki sla lane ia ki jyntang kew lane wat ia u soh (car) ha kiba don ki symboh kew. La khot ia ka ka pang sarang namar kane ka mangkariang ka pynmih u pawdar (powder) uba kum ka sarang nar, uba sop ia ka sla, ia u jyntang bad kiwei pat ki bynta jong u jingthung.
U symboh kew, ynda tylliat, u pynmih u ata na uba ki dkhar ki shet chapati. Na u ata ki shna ruti biskit (biscuit), kek (cake) bad kiwei-kiwei ki jingbam. Na u ata bad moida jong utei u kew uba ngi la batai haneng uba ki khot u durum ki ju shna suji lane semai, (vermicelli) lane makaroni. Une uba khadduh u long u jingbam uba ki shait bam bha ki nong Italy bad kiwei ki nongsepngi.
U barli ruh u long u jingthung uba sriem ia u kew ha kiei-kiei baroh, hynrei uba kim da niewkor eh kum ia u kew. Ka rukom thung ia u ka long sriem ia u kew, tangba une u lah ban long wat ha ki jaka ha kiba u kew um da long bha. Ha kane ka ri India ka jylla United Provinces ka long ka jaka ha kaba ki thung bha ia u. Ha Germany ki kham pyndonkam ia une na ka bynta ban shna ia kata ka kiad kaba ki khot ka biar (beer). Nga ngeit ba une un kham long bha ban ia u kew ha ki bun ki jaka ha ri Khasi-Jaintia.
Uwei u barli uba la wallam na Balipara dang shen u long uba lah ban kham iadei ha ri Khasi. Une u barli Balipara u long uwei u jaid uba ki khot ha ka ktien Phareng ‘naked’ namar u skop jong u symboh um da bat skhem ia u symboh kumba leh kiwei-kiwei pat ki barli. La khot ruh ia u namar kata ‘hull-less’. U symboh namarkata u iasriem ia u kew. Ia une u barli ruh dei ban thung ha kajuh ka por ba thung ia utei u kew tlang (winter wheat) na Balipara.
LYNNONG – 14
KI KRAI, U SOHREW BAD KI DAI
Ha kane ka lynnong ngan shu thoh kyllum ia kito kiwei pat ki jingthung lum (field crops) kiba ngi shem ha ri Khasi-Jainita, hynrei kiba ym da long kiba donkam kum kitei kiwei kiba nga la thoh ha ki lynnong kiba shuwa. Ki jingthung kiba nga kwah ban thoh ha kane ka lynnong ki long ki krai, u sohriew bad ki dai.
Ki Krai
Don bun jaid eh ki krai ha ka pyrthei, bad don ruh bun jaid ha kane ka ri India. Ka ri Khasi-Jaintia ruh ka don katto-katne ki krai kiba ki nongrep ki ju thung, bad kita ki long kine, U ‘rai truh (Eleusine coracan) uba ki khot ruh ha ka ktien phareng ‘finger millet’, u ‘rai-soh (Setaria italica) uba ki khot ruh ha ka ktien phareng ‘fox tail millet’ lane ‘Italian millet’, u raishan (Panicum miliaceum) uba ki khot ha ka ktien phareng ‘broom corn millet’.
Shuwa ba ngan batai shaphang kine ki krai kiba ki ju thung ha ri Khasi-Jaintia, ngam banse ban ong ei ei ia kitei ki kyrteng kiba jrong kiba ha ki dak Italics. Ki jingthung baroh ha ka pyrthei ki don la ki jong ki kyrteng saians. Ia kine ki kyrteng la jer nyngkong da u riewstad uba batai nyngkiong ia uta u jingthung. Ka kyrteng kaba ki jer ka long barobor ha ka Latin, bad kane ka long ka kyrteng kaba ki tip ha kylleng ka pyrthei baroh kawei. Nga la pyrshang ban kiar na kaba ai kine ki kyrteng kiba jrong namar ngam kwah ba kan ialam jingmut noh ia u nongrep na kaba nga kwah ia u ban tip, kata kumno ban pynroi ia la ka jingrep; hynrei ngam banse ban ai kyrteng da kitei ki kyrteng kiba thikna, namar lah ban don kiba kwah ban tip ngi kren shaphang uno u jaid jingthung. Ka kyrteng phareng bunsien kam biang namar ba wat ha ka ktien Phareng habadei-badei ki khot da ki bun ki kyrteng ha la ki jaka-jaka. Kata watla ki kren da ka ktien phareng ha Amerika, lane ha South Africa, lane ha Australia, lane ha Bilat hi, hynrei ki lah ban ai la ki jong ki kyrteng.
Hynrei kitei ki kyrteng saians ki long kiba baroh kawei ka pyrthei ka tip, naduh u Shaina haduh u Japan, u Jerman, ne uno-uno u jaid bynriew. Don ruh, kumba ki nongpule ki lah ban iohi hangtei haneng, ki jingthung ki bym don kyrteng ha ka ktien phareng namar ba uta u jingthung um don ha Bilat, lane ki nong Bilat kim pat jer kyrteng ia u ha ka ktien jong ki. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?