B.M Pugh
[ba bteng] U Kew bad u barli ki long ki jingthung kiba la wallam dang shen sha ri Khasi-Jaintia. Kine kim lah ban long bha eh ha ri Khasi-Jaintia kumba ki long sha kiwei-kiwei pat ki ri jong ka pyrthei, lane kum ha kiwei pat ki bynta jong ka ri India, kum ha Punjab, United Provinces bad kiwei-kiwei ki jaka. La katta ruh, namar ba don kiba kwah ban ioh jingtip shaphang kine ki jingthung, ngan shu thoh lyngkot shaphang jong ki.
U Kew u long uwei na ki jingthung kiba donkam tam ha ka pyrthei. Ha ki ri ha kiba kim thung kba, une u long u jingbam uba kongsan bad uba shim pli ia ka jaka u khaw. Ki ri kiba kham rep shibun eh u kew ki long ka United States of America, ka Russia, ka Canada bad ka ri India jong ngi. Ha kane ka ri India, kumba nga la pyni haneng, ka jingrep kew ka long ha kito ki jaka ha kiba u kba um da long bha. U kew u donkam ka jaka kaba khriat bad u slap ruh u dei ban kham duna shibun ban ia kaba ngi ioh ha ri Khasi-Jaintia. Ka jingsngem jong ka l’er ruh ka dei ban kham duna shibun ban ia kaba ka long ha ri Khasi-Jaintia. Kumta hangne ha ri India ki ju thung kew kham bun ha Punjab bad United Provinces ha ka tlang. U Kew uba ki thung ha kine ki jaka ruh um lah ban shah ia u thah, hynrei don katto katne ki jaid kew kiba ki thung ha ka por tlang ruh ha ki jaka kiba don thah kum ha Canada, Russia, America, Nepal bad kiwei kiwei ki ri khriat.
U kew u long u jaid phlang bad u iasriem ia u kba. Hynrei u soh jong u um long u rynjub (panicle) kumba ngi shem ha u kba, hynrei u long u lngong (spike). Na uwei u jingthung kew ki lah ban mih shibun ki lngong, san ne hynriew ne palat ruh, katkum ka jinglong jong u hi, ne ka jinglong ka khyndew, ne ka jaka ha kaba u mih. Une u jingthung u iasriem eh ia u barli, tangba ki lngong ha u barli ki long bunsien kiba don ki tmain kiba jrong. U stait uba sop ia u symboh u barli ruh bunsien um iakhlad na u symboh wat ynda la shoh kumba shoh kba ha lyngkha. Ia u nongrep uba ju ithuh ia kine ki jingthung ym don jingshitom ei ei ban ithuh ia ki, na ka rong jong ka sla, na ki jingheh jingrit jong ka sla, na ka rukom ieng jong ki bad kiwei-kiwei ki jinglong kiba iapher jong ki.
Ha ka pyrthei bad hangne ha ri India ruh don bun jaid (species) ki kew; hynrei don ar jaid kiba ki kham thung eh hangne ha ri India, uwei uba ki ong ha ka ktien phareng ‘common bread wheat’, bad uwei pat uba ki ong u ‘durum’ lane u ‘macaroni wheat’. Hapdeng kine pat ruh don bun jaid (variety), ba ka long kaba donkam ban da pyrshang bun snem shuwa ba ngi lah ban ong uba kumno u jaid (variety) uba lah ban iadei bha bad kano-kano ka jaka. Lada ngi lah ban shem u jaid kew uba iadei bad ki ri lum Assam nga ngeit ba ka jingrep ia une u jingthung kan roi ha ki lum Khasi-Jaintia ruh. U kew Bhutan uba ngi ioh na Balipara Frontier Tract imat un iadei bad katto-katne ki jaka ha ri Khasi-Jaintia.
Ha ka por ba thung ia u, ka bneng kam dei ban shit eh lane khriat eh, hynrei ka khyndew ka dei ban don ka jingsngem kaba biang khnang ba un speh (germinate) u symbai. Ynda u la mih pat, ka khyndew ka dei ban shu sngem malu-mala bad ka bneng ka dei ban long bunsien kaba rkhiang. Shuwa ba un ih, ka bneng ka dei ban kham shit bad kan rkhiang ruh. Ha ki bun ki jaka ha ri lum Khasi-Jaintia ngi lah ban thung tang shu sdang u January bad ban ot ia u ha u bnai May. Ha ki katto katne ki jaka ngi lah ban thung ha u bnai August bad ban ot ia u ha u bnai December. Um lah ban long ha ka por slap bad um lah ruh ban long ha ka tlang; bah lymda ngi ioh ki jaid kew (winter wheats) kiba lah ban shah ia u thah kum utei uba na Balipara. Ka khyndew kaba ki ju kham thung ia u ka long ka bam da dait eh bad kaba lah ban bat ia ka um bad kaba seisoh bha.
Ia ka lyngkha ha kaba kin thung kew, dei ban da lur bha bad ban da thiew lut ia ki niut ki nier baroh. Ha ri dkhar ki ju lur habadei-badei haduh kumba 12 sien ne palat ruh. Ia u symbai lah ban shu thung shat (broadcast) lane lah ban thung kumba ki ju leh sha ri dkhar ha i nur iba ki la ruid da ka lyngkor ‘desi’. Lada shu bet shar, kata dei ban da kynroi bha (harrow) ia ka lyngkha da ka kor kaba iasriem ia u proh (fork). Ki ju thung kumba shi mon katkum ka jinglong jong ka khyndew bad u jaid kew. U kew u shim por kumba saw bnai ban ih.
Ha ki jaka ha kiba ka bneng ka shit sngem, u kew u shait ioh eh ia ka jingpang kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘rust’ (ka sarang nar). Hynrei don mynta ha ri India ki jaid kew kiba kane ka pang sarang kam lah ban pynjulor eh shibun. Kane ka jingpang ka long na ki kynja mangkariang kiba ki khot ha ka ktien phareng fungi (kynnoh phongjai) bad kiba pynjulor ia ki sla lane ia ki jyntang kew lane wat ia u soh (car) ha kiba don ki symboh kew. La khot ia ka ka pang sarang namar kane ka mangkariang ka pynmih u pawdar (powder) uba kum ka sarang nar, uba sop ia ka sla, ia u jyntang bad kiwei pat ki bynta jong u jingthung.
U symboh kew, ynda tylliat, u pynmih u ata na uba ki dkhar ki shet chapati. Na u ata ki shna ruti biskit (biscuit), kek (cake) bad kiwei-kiwei ki jingbam. Na u ata bad moida jong utei u kew uba ngi la batai haneng uba ki khot u durum ki ju shna suji lane semai, (vermicelli) lane makaroni. Une uba khadduh u long u jingbam uba ki shait bam bha ki nong Italy bad kiwei ki nongsepngi.
U barli ruh u long u jingthung uba sriem ia u kew ha kiei-kiei baroh, hynrei uba kim da niewkor eh kum ia u kew. Ka rukom thung ia u ka long sriem ia u kew, tangba une u lah ban long wat ha ki jaka ha kiba u kew um da long bha. Ha kane ka ri India ka jylla United Provinces ka long ka jaka ha kaba ki thung bha ia u. Ha Germany ki kham pyndonkam ia une na ka bynta ban shna ia kata ka kiad kaba ki khot ka biar (beer). [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?