B.M Pugh
[ba bteng] Ki khiew nar pat kiba ki ju pyndonkam ki long kiba heh bad kiba lah ban shet kumba lai mon ei-ei. Hynrei kine ki khiew ki iapher la ki jaka jaka; don ki khiew kiba lah ban shet tang kumba shi mon shiteng ka um bad don pat kiba lah ban shet haduh 25 mon ka um pai. Ha ki katto katne ki jaka pat ki buh ia kine ki khiew kumba san hynriew tylli shi sien shet ha ka pajwa kaba jrong lynter.
Shuwa ban shet ia ka um pai ki ju da jiar ia ka namar ba kan kham khuid ka gur. Nalor kaba leh kumne ki ju pyndonkam katto-katne pat ki jingpynkhuid kum ka um kaba mih na ka snep jong u bhindi (lady’s fingers) lane ka shun, lane ka kynja dawai kaba ki khot ‘sodium hydrosulphite’, lane u rnga jong u skop kba lane da ka julab (castor oil) bad kiwei kiwei. Ia kine ki ju buh ha ka um pai katba ka nang thnam ha ding. Da kaba leh kumne ka jakhlia bad ka sboh ka sbiar ka kiew hajrong bad ki sa khat noh ia ka da ka siang kaba pei thliew (perf rataed ladle), kumta ba ka um pat kan ym lehnohei. Ha ki katto katne ki jaka kim ju pyndonkam jingpynkhuid (clarifier) ei ei; hynrei ka gur kaba ki ioh na kaba khlem pynkhuid ka don ka rong kaba jngut bad ka bym da stem itynnad.
Kaba donkam eh ban nang ha kaba shet ia kane ka um pai ka long ban ithuh ha kano ka por ne ka kyrdan (stage) dei ban rah noh ia ka nar na ding lane ban tong noh ia ka um pai ban pynkhriat ba kan lang. Kane ka long kaba donkam ban ithuh. Lada ym ithuh ia kane, ka gur ka lah ban ym long. Lada rah noh kham shuwa ia ka por kaba dei kata ka lah ban shu long um na kaba ki ju shna shini. Ia kane ka syrup ki khot ha ka ktien Hindustani ‘rab’ bad ha ka ktien phareng ‘massecuite’. Hynrei lada rah kham hadien ia kane haba ka temperature ka long kumba 110 bad 112 C, ka pynlong ka gur kaba kham jem, lada rah pat kham hadien khyndiat ia kane ki ioh ka gur kaba kham eh. Lada shet kham palat pat ia kane ka pynlong ka gur kaba long pawdar (powder), syriem ia ka shini tangba ka saw bthuh.
Na ka shi spah mon u pai lah ban ioh kumba 10 mon ka gur. Kiba kwah ban ioh jingtip shuh shuh shaphang kaba shna gur lane shaphang kaba shna shini na u pai ki lah ban tohkit kham bha na ka Indian Institute of ‘ Sugar Technology, Cawnpore, United Province.
Shaphang kaba shna shini na u pai ngi lah ban shu ong lyngkot ba nalor ki karikhana kiba heh kiba don ha kylleng ka ri India, don mynta kumba 150 tylli ki karikhana kiba shna shini – ia ka shini ki shna ruh ha kylleng ki nongkyndong ha ka jylla United Provinces bad kiwei kiwei ki jylla ha Northern India, kumba ngi la pyni haneng na ka um pai kaba ki la shet kaba ki khot ha ka ktien Hindustani rab ba ha ka ktien phareng massecuite. Kane ka long kum ka syrup ne ka um shini kaba ki ioh kumba la pyni haneng na kaba shet ia ka um pai bad hadien kata ki sa buh ia ka ha ki khiew ne ki tin haduh kumba ar taiew ne. Ha kine ki ar taiew ka rab ka sdang ban pynmih ki symboh shini (crystallize). Ia kane ki shim bad ki theh ha ka kor kaba jar ia ka mithai lali (molasses) da kaba pyntyllun (engine). Ynda la jar noh ia ka mithai lali, ka sah sa ka shini ha kane ka kor. Ia kane ka shini ki sa thad ha ka sngi khnang ba kan duh ka rong saw kaba dang sah katto-katne ha ka shini. Kino-kino kiba kwah ban thied ia kane ka kor ban jar (centrifuge) ki lah ban tohkit na katei ka kollej (college) kaba ngi la ai kyrteng haneng; Indian Institute of Technology, Cawnpore; lane na ka kompani u Kirloskar & Brothers, Satara. Na ka shispah mon u pai lah ban ioh kumba 8 mon ka shini.
Ia ka shini lah ruh ban shna na ka gur da kaba pynum biang ia ka gur bad hadien kata sa jar ha katei ka kor (centrifuge). Kane ka rukom shna shini na ka gur kam long kaba ki ju kham leh, bad ka donkam katto-katne ka jingnang kaba kham thikna.
LYNNONG -12
U DUMASLA
U dumasla u long u jingthung uba u nongrep ha ri Khasi-Jaintia u lah ban ioh jingmyntoi shibun eh. Nga ngeit ba ka jaka ruh ka long kaba iadei eh na ka bynta une u jingthung. Kaba donkam ia u nongrep ha ri Khasi-Jaintia ban tip ka long kumno ban shna dumasla na une u jingthung. La katta ruh ngan thoh katto-katne shaphang une u jingthung shuwa ba ngan batai ia ka rukom shna dumasla na ki sla jong u.
U dumasla u long u jingthung uba la wanrah sha kane ka ri India na ka ri Amerika. Shuwa ban shem ia ka ri Amerika ki briew kim ju tip ia ka dih duma lane dih sikret ne dih shrut (cheroot). Hynrei hapdeng khyndiat spah snem ka jingdih sikret ne dih duma ka la phriang kylleng ka pyrthei bad mynta u dumasla u la long uwei na ki jingthung kiba kongsan tam jong ka pyrthei. Ki ri kiba pynmih bun eh u dumasla ki long kine: China (1400 milian pound), India (1375 milian pound), United States of America (1155 milian pound), Russia (600 milian pound) bad kiwei pat ki ri jong ka pyrthei (kumba 1890 milian pound). Na kane ngi lah ban iohi ba ka ri India ka long kawei na ki ri kiba rep bha ia u dumasla, bad u long ruh ha man la ki jaka ha ka ri India. Ka jingpynmih ha ri india ka long kumne: Bengal (322 milian pound), Madras (285 milian pound), United Provinces (228 milian pound), Bihar & Orissa (112 milian pound), Bombay (108 milian pound), Punjab (86 milian pound), North-West Frontier Provinces (34 milian pound), Assam (14 milian pound). Kumta na ki jylla jong ka ri India baroh ka Assam ka long kaba kham duna ha ka jingpynmih dumasla. kane kam dei namar ba ka jylla Assam ka long ka jaka ka bym bit ia ka ban rep ia une u jingthung, hynrei namar ba ka jylla kam pat nang kumba nang kiwei pat ki jylla ha ri India ia ka ban shan dumasla na ka sla jong une u jingthung. Kane ka long kaba shisha khamtam ia ka ri Khasi-Jaintia jong ngi. Ki Khasi bad ki Pnar kim pat nang satia ban shan dumasla. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?