B.M Pugh
[ba bteng] Ha ri Khasi-Jaintia u pai talu (paunda or Noble or tropical cane) u long u jaid pai uba kham ioh ia kane ka jingpang. Hynrei kito ki jaid pai kiba kham rit met kum kito kiba ki ioh mynta na Coimbatore, ka ‘sugar cane Breeding station’ jong kane ka ri India. Ki long kiba kham lah ban ialeh pyrshah ia kane ka jingpang. La kumta ruh don uwei u jaid pai na Coimbatore uba ki la ai kyrteng Co213 uba shait ioh eh ia kane ka jingpang. Ia une dei ban kiar. Ha ka jylla Assam imat ki niew ia u pai Co361 ba u long uba kham lah ban ialeh pyrshah ia ki jingpang bad wat ia ki khniang ruh. Lada kane ka jingpang ka la paw ha kano-kano ka lyngkha kaba bha eh ka long ban ym shah ia u pai ha kata ka lyngkha ba un sah haduh kawei pat ka snem.
Nalor kitei ki nongshun, ki mrad khlaw, kum ki myrsiang, ki sniang khlaw, ki khnai bad kiwei kiwei ki long ruh kiba pynjulor ia u pai. Ia kine baroh ngi dei ban ialeh ban pyniap.
Ka Jingot Pai bad ka Jingpyndonkam ia U.
U pai u shim por kumba shi snem ban ih. La kumta ruh ka shong ha u jaid pai bad ha ka jingshit jingkhriat jong ka jaka. Ynda ki sla ki la sdang ban iap sti, kata ka la dei ka por ban ot ia u. Ha ki bun ki bynta jong ka ri India, ki ju ot ia u pai da ka rashi (sickle), hynrei ha ri Khasi-Jaintia ki pyndonkam da ka wait.
Haba khein lang ia ka ri India baroh kawei, ia u pai ki kham pyndonkam eh na ka bynta ban shna gur. Ha ka jylla Assam ruh kumjuh: kumba 98 mon ha man la ka 100 mon u pai ha Assam ki shna gur. Kan long namarkata kaei-kaei kaba bha bad kaba myntoi shibun ia u Khasi-Pnar lada un nang kumno ban shna gur. Ka gur ka long ka mithai eh kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘raw sugar’. La khot ia kane kumne namar ka long hi ka shini tangba ka don katto-katne ka mithai lali (molasses) kaba ai kata ka rong saw bthuh, kaba pynlong ia ka ka bym da sngewtynnad eh ban pyndonkam ha kaba dihsha. Hynrei ha ri dkhar ki pyndonkam bha ia kane ka gur ha kaba khleh bad ki kynja jingbam baroh bad ha kaba shet mithai (sweets) ruh, lane ha kaba shu bam kumto. Ka ri India baroh kawei ka pynmih kumba 3,500,000 ton ka gur shi snem shi snem.
Ia ka gur ngi shem ha iew ha hat ba ka don lai rukom: kaba tylli kum ki maw kiba lam pyllun lane kaba kum u pawdar (Powder) kata kaba phret bad kaba lam long um (semi-liquid). Ia kane ka gur (raw sugar or jaggery) ki shait shna ha kylleng ki nongrit jong ka India kumne kumba la batai harum:-
Nyngkong eh ki tylliat ia u pai bad ki pynmih ia ka um pai. Ia u pai ki tylliat ha ki ‘roller’ kiba lah ban shna da ka dieng lane da u nar kiba kham bun eh ki roller mynta ha ri India ki long kiba shna da ka nar. Ka dor jong kine ki roller ka lah ban long kumba Rs 80/- haduh Rs 150/- ne kawei: bad lah ban ioh ia ki na ki kompani kiba die ia ki kum ka kompani u R.N Panerjee & Sons, Howrah; ne ka kompani kaba khot Nahan Foundry, Nahan State; ne ka kompani u Kirloskar Brothers, Satara (Bombay Presidency). Ki roller kiba lah ban ioh na kitei ki kompani ki lah ban tylliat kumba lai ne sawmon u pai ha ka shi kynta; bad ki pyniaid ia ki da ki masi dab. Na ka shi spah mon u pai ki lah ban pynmih haduh kumba 65 mon lane 70 mon ka um pai. Ia kane ka um pai pat ki sa shet ha ki khiew nar (iron pans) kiba heh ha ka ding kaba la shna khnang na ka bynta kane. Kane ka ding ka long bunsien tang da ka pajwa (furnace) kaba ki tih hapoh khyndew bad kaba don u kynja atoskhana ha kawei pat ka dong bad ka thliew ban sei ia u dpei na kawei pat ka dong.
ki bun ki jaka kim ju pyndonkam dieng iap ei-ei lait tang da u shba pai (bagasse) uba sah na u pai ynda la khnoit noh ia ka um pai. Ki khiew nar pat kiba ki ju pyndonkam ki long kiba heh bad kiba lah ban shet kumba lai mon ei-ei. Hynrei kine ki khiew ki iapher la ki jaka jaka; don ki khiew kiba lah ban shet tang kumba shi mon shiteng ka um bad don pat kiba lah ban shet haduh 25 mon ka um pai. Ha ki katto katne ki jaka pat ki buh ia kine ki khiew kumba san hynriew tylli shi sien shet ha ka pajwa kaba jrong lynter. Shuwa ban shet ia ka um pai ki ju da jiar ia ka namar ba kan kham khuid ka gur. Nalor kaba leh kumne ki ju pyndonkam katto-katne pat ki jingpynkhuid kum ka um kaba mih na ka snep jong u bhindi (lady’s fingers) lane ka shun, lane ka kynja dawai kaba ki khot ‘sodium hydrosulphite’, lane u rnga jong u skop kba lane da ka julab (castor oil) bad kiwei kiwei. Ia kine ki ju buh ha ka um pai katba ka nang thnam ha ding. Da kaba leh kumne ka jakhlia bad ka sboh ka sbiar ka kiew hajrong bad ki sa khat noh ia ka da ka siang kaba pei thliew (perf rataed ladle), kumta ba ka um pat kan ym lehnohei. Ha ki katto katne ki jaka kim ju pyndonkam jingpynkhuid (clarifier) ei ei; hynrei ka gur kaba ki ioh na kaba khlem pynkhuid ka don ka rong kaba jngut bad ka bym da stem itynnad. Kaba donkam eh ban nang ha kaba shet ia kane ka um pai ka long ban ithuh ha kano ka por ne ka kyrdan (stage) dei ban rah noh ia ka nar na ding lane ban tong noh ia ka um pai ban pynkhriat ba kan lang. Kane ka long kaba donkam ban ithuh. Lada ym ithuh ia kane, ka gur ka lah ban ym long. Lada rah noh kham shuwa ia ka por kaba dei kata ka lah ban shu long um na kaba ki ju shna shini. Ia kane ka syrup ki khot ha ka ktien Hindustani ‘rab’ bad ha ka ktien phareng ‘massecuite’. Hynrei lada rah kham hadien ia kane haba ka temperature ka long kumba 110 bad 112 C, ka pynlong ka gur kaba kham jem, lada rah pat kham hadien khyndiat ia kane ki ioh ka gur kaba kham eh. Lada shet kham palat pat ia kane ka pynlong ka gur kaba long pawdar (powder), syriem ia ka shini tangba ka saw bthuh. Na ka shi spah mon u pai lah ban ioh kumba 10 mon ka gur. Kiba kwah ban ioh jingtip shuh shuh shaphang kaba shna gur lane shaphang kaba shna shini na u pai ki lah ban tohkit kham bha na ka Indian Institute of ‘ Sugar Technology, Cawnpore, United Province. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?