B.M Pugh
[ba bteng] hynrei ia kine ki lyngkhot pat ki shu pyndem ter ha u lain ki da pyniakynduh ia iwei i lyngkhot pai bad iwei pat. Haba ki thung ha kane ka rukom ki pyndonkam ym tang ia ki kshai pai kum ha katei ka rukom kaba la batai haneng, hynrei ki pyndonkam ia u pai baroh uwei. Ia kane ka rukom thung pai ki khot ka ‘flat’ lane ka ‘level’, ‘method’, ha ka ktien phareng.
Kawei pat ka rukom thung ha ki jaka madan ka long kaba ki khot ha ka ktien Phareng ka ‘ridge and furrow method’, kata ka mut ka rukom thung ha ki ‘nur bad kynton’ kata ka long kumne. Ynda la lur bha ia ka lyngkha bad ynda la ai sboh bha ia ka da kito ki sboh kiba ngi la batai ha ki lynnong kiba mynshuwa, ki thaw nur da ka lyngkor kaba lah ban shna nur kaba ki khot ka ‘furrower’. Kane ka long ka lyngkor kaba lah ban ruid ia ki nur bad ban kyndat khyndew baroh arliang. Ia kine ki nur ki ruid ha ka jingjngai kumba lai pruh na kawei ka nur ha kawei pat ka nur. Ha ka por thung ki ot ia ki pai lyngkhot lyngkhot kumba la batai haneng bad ia kine ki buh pynthiah ha kine ki nur bad ki sa tep khyndew ia ki pat da u mohkhiew ne u kynja mohkhiew uba rit bad jrong u sping uba ki khot ha ka ktien phareng ‘hoe’. Lada ka khyndew ka rkhiang ki ai um tang shu lah thung. Hadien kata pat ki sa ai um tang teng-teng kat kum ka jingdonkam ka khyndew.
Kawei pat ka rukom kaba ki ju leh ha Java bad ha ki katto katne ki jaka ka long kaba ki khot ka ‘trench method’. Kata, ha ka jaka jong ki nur (furrow). Kumba ki leh ha katei ka rukom kaba la batai khadduh. Ki shna da ki nur kiba kham heh shibun, haduh ba la lah ban khot ia ki ki kharai. Ki leh kumne ha Java namar ka khyndew ha kato ka jaka ka long kaba tuid na ki lum mih ding (volcanoes), bad katba nang tih jylliew katta ka nangbha ia ki jingthung. Kumta kine ki kharai ki long kumba shi phut ka jingjylliew bad hadien pat ki sa kynroi shuh shuh ia ka khyndew kaba ki la kynroi kumba la ong haneng. Haba ki thung kumne ka jingjngai na kawei ka kharai ha kawei pat ka long kumba lai phut shiteng lane saw phut.
Na kine ki rukom thung baroh, la shem ba kane kaba khadduh ka long ka rukom thung kaba bha tam eh; ka jingmih u pai na kaba thung kumne ka long kaba bha tam. Hynrei ha bun ki jaka ha ri India ki shem ba ka long kaba kham myntoi ban thung da katei ka rukom kaba lai namar ka jinglut ha ka por thung ka kham duna haba thung kumtei ha ki nur kiba lah ban shna da ka lyngkor.
Na ki jingthung baroh kiba ki thung ha ri India lehse yn don uwei pat u jingthung uba ki kham aisboh palat ban ia u pai, namar katba nang ai sboh bha ia u, katta ka jingmih ka nang jur. Ha ki bun bynta a ri India ka jingmih na u pai shi ekar ka long tang kumba 400 mon. Hynrei lada thung ha ka rukom kaba dei bad ai soh ia u, u la ju mih haduh 800 ne 1000 mon shi ekar. Bad ha ki katto katne ki jaka u la mih haduh 2000 mon shi ekar. Lada ai sboh da ki rukom jingthung kum da u sanai (sunn hemp) lane u dhaincha (sesbania aculeata) u rymbai ja, lane u cowpea (kynnoh kawpi), ia kine baroh dei ban thung shuwa ban thung ia u pai; hadien kata sa puh kylla ne bytep ia ki da ka lyngkor hapoh khyndew. Lada biang ka jingsngem ka khyndew, lah ban thung ia kine ha Assam ha kano-kano ka por bad ban puh kylla ruh ha kano kano ka por, lait tang ha ki jaka kiba kham khriat eh. Lada ai da ki sboh shaba kiba nga la pyni ha ka lynnong kaba mynshuwa, ia kine lah ban ber ha ki nur khyndiat sngi shuwa ban thung ia u pai. Hynrei lada ai da ki sboh dawai, katba dei ban ber ia ki ha ka por ba u pai u dang sei bad u dang lung bha.
Ha kiwei pat ki bynta jong ka ri India ka jingai um ia u pai ka long kawei kaba donkam shibun eh; hynrei ha ri Khasi Jaintia nga ngeit lah ban thung pai khlem da ai um (irrigate).
Ynda u pai u la mih, ka donkam ban kynton ia u khnang ba un ym thiah bad ba un ioh ruh shibun ka sboh lane ka jingbam kaba don ha ka khyndew. Don ki jaid pai ruh kiba kham thiah (lodge) ban ia kiwei pat. Bad bunsien kine kiba thiah ki ju thiah lada bun eh ka sboh naitrojen, lane lada bun eh ka um ha ka khyndew. Khnang ban iarap ia u pai ba un ieng, ki ju teh song ia ki kumba 10 ne 15 tylli ki jyntang pai shi song-shi song kumta ba kin iabat uwei ia uwei pat.
Ki Jingpang, ki Khniang bad ki Mrad kiba bam Pai
U pai u don shibun ki nongshun kiba ialeh ban pynjot ia u kum ki khniang, ki mrad khlaw bad ki jaid jingthung kiba ki khot ki ‘fungi’ (kynnoh phonjai) kiba pynlong jingpang, bad kito kiba ki khot ki ‘virus’ (kynnoh vairos), kita ki kynja met ne jingthung kiba pynlong ki jingpang ia kiba nga la batai katto-katne shaphang jong ki ha ka lynnong kaba dei shaphang u phan.
Na ki khniang kiba kham pynjulor eh ia u pai dei kito ki khniang kiba ksam thliew ia u jyntang jong u pai kiba kham pynjulor eh shibun. Kine ki khniang ki dei kijuh kum kito kiba ksam thliew ha u riewhadem kumba nga la pyni ha kato ka lynnong. Ki long ki kynja niangniuh (caterpillar) kiba mih na ki thapbalong. Kine ki thapbalong ki kha pylleng ha kaba sha lyndet jong ka sla u pai, bad na kine ki pylleng ki mih kitei ki niangniuh kiba ha kaba nyngkong ki bam ia ki sla, hynrei hadien pat ki ksam ia ka met u pai haduh ba ka um ha u pai kam iaid beit shuh bad hadien kata ki sla kiba ha khlieh eh ki sa iap stai. Ha ka por syaid kine ki khniang ki kylla thapbalong na ki pylleng hapdeng hynriew taiew, kumta ki lah ban roi stet katta-katta. Don ar lai ki rukom kiba ngi lah ban leh ban kham pynduna ia kine ki khniang. Lah ban lum ia ki pylleng (namar kawei kawei ka thapbalong ka lah ban kha kumba 400 tylli ki pylleng) lane lah ban thang ia ki da ka ding harud lyngkha. Lah ruh ban ym thung ia u pai lane ban ym iehnoh ia u pai ba un mih ar snem lai snem ha u juh u tynrai. Kine ki buit ki lah ban iarap katto-katne, hynrei kin ym lah ban leh shibun eh ban pynduh ia kine ki khniang pong doh met (stem borers). [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?