B.M Pugh
[ba bteng]U Pai ha ri Khasi bad shawei
Don mynta ha ka Jylla Assam tang kumba 35 hajar ekar ha kiba ki thung pai, bad ha ka distrik Khasi bad Jaintia Hills jong kane ka jylla ka jingrep pai ka long dang tang khyndiat eh. Haba ianujor ia ka jingrep pai bad kiwei pat ki jylla jong ka ri India ka jingrep pai ha Assam ka dang duna shibun. Hynrei ngi ngeit ba ka jylla Assam ka long kawei na ki jylla jong ka ri India ha kaba u pai u lah ban long bha. Kawei na ki daw balei ba ngi ha ri Assam ngim thung pai katba ki thung sha kiwei pat ki jylla ka long, kumba nga la ong haneng ba ngim pat nang ban pyndonkam ia u pai na ka bynta ban thaw shini lane ‘gur’ (mithai), kumba ki leh sha kiwei pat ki bynta jong ka ri India. Ha ka jylla United Provinces don kumba ar milian ekar u pai, bad dei kane ka jylla kaba pynmih shibn eh ka shini bad ka ‘gur’ ha kane ka ri India. Ka jingroi ha ka jingrep pai ha kane ka jylla United Provinces bad ha ki jylla kiba ia khap bad ka, kum ka Punjab bad ka Bihar ka la stet katta-katta ba ka jingpynmih shini ha ri India mynta ka long kaba khraw tam ha ka pyrthei baroh kawei. Lada ki nong Assam (kane ka kynthup ia ki Khasi bad ki Pnar ruh) kin iarep pai kham bun ha kine ki snem ki ban wan, nga ngeit ba ka jingkyrduh shini kaba ngi shem mynta ha ka jylla Assam bad ha ri Khasi-Jaintia ruh kan nym jia shuh lano-lano ruh.
Ka ri Khasi-Jaintia ka long kum ka jylla Assam baroh kawei, kaba bit shibun ban thung pai. Ka jingshit jingkhriat ka long kaba bit bha na ka bynta une u jingthung, u slap ruh u biang bha. U pai u long bha ha ki jaka syaid bad ha kiba u slap u hap kumba 75 inshi ne shi snem. Lah ruh ban thung ia u ha ki bun jaid ki khyndew. Lait sa tang ha ki kynja dew dait ne dew ktieh, ne ha ki khyndew mawsiang ha kiba ka khyndew kam da jylliew eh, ki jaid khyndew baroh ki long kito ki bym da dait eh lane ki bym da long dew ra eh, bad kiba don ka sboh kaba biang. Ha ki jaka kiba ka um ka shu neh hajuh (water-logged soils) ruh, u pai um long.
Ki rukom thung pai
Ia u pai lah ban thung ha ki bun rukom. Ha ka jylla Assam, imat kaba ki ju leh ka long ban shim ia ki kshai pai, kata ki khlieh (tops) jong u pai bad ki sa pynspeh ia ki da kaba buh ha ki jaka sara lane ha ki jaka sngem harud pung; bad ynda ki kshai ki la speh bha, ki sa rat ia ki bad leit thung ia ki sha lyngkha ha ki thliew kiba long kumba 9 ne 10 inshi ka jingjylliew bad ha ka jingjngai kumba shi phut shiteng lane ar phut na kawei ka thliew ha kawei pat ka thliew. Haba dei badei ha ki jaka kiba ki dang shu lah shyrti thymmai ki shu thung beit ha ki thliew ia kine ki kshai pai khlem da sara.
Ha ki jaka madan pat ha kiba don pahuh ka um, ha kylleng ka ri Dkhar ki ju thung ia u pai kumne. Ki lur ia ka lyngkha bad pynmadan bha ia ka. Ia u pai pat ki ot lyngkhot lyngkhai, ki da ieh lai-lai mat; bad ia kine ki lyngkhot pai (sets) ki tep hapoh ka khyndew ha ka jingjylliew kumba shi inshi ne ar inshi bad ki sa ai um ia ka lyngkha. Haba ki thung kumne, ki ju thung ia ki pai ha ki lain ha ka jingjngai kumba ar pruh shiteng na uwei u lain ha uwei pat u lain; hynrei ia kine ki lyngkhot pat ki shu pyndem ter ha u lain ki da pyniakynduh ia iwei i lyngkhot pai bad iwei pat. Haba ki thung ha kane ka rukom ki pyndonkam ym tang ia ki kshai pai kum ha katei ka rukom kaba la batai haneng, hynrei ki pyndonkam ia u pai baroh uwei. Ia kane ka rukom thung pai ki khot ka ‘flat’ lane ka ‘level’, ‘method’, ha ka ktien phareng.
Kawei pat ka rukom thung ha ki jaka madan ka long kaba ki khot ha ka ktien Phareng ka ‘ridge and furrow method’, kata ka mut ka rukom thung ha ki ‘nur bad kynton’ kata ka long kumne. Ynda la lur bha ia ka lyngkha bad ynda la ai sboh bha ia ka da kito ki sboh kiba ngi la batai ha ki lynnong kiba mynshuwa, ki thaw nur da ka lyngkor kaba lah ban shna nur kaba ki khot ka ‘furrower’. Kane ka long ka lyngkor kaba lah ban ruid ia ki nur bad ban kyndat khyndew baroh arliang. Ia kine ki nur ki ruid ha ka jingjngai kumba lai pruh na kawei ka nur ha kawei pat ka nur. Ha ka por thung ki ot ia ki pai lyngkhot lyngkhot kumba la batai haneng bad ia kine ki buh pynthiah ha kine ki nur bad ki sa tep khyndew ia ki pat da u mohkhiew ne u kynja mohkhiew uba rit bad jrong u sping uba ki khot ha ka ktien phareng ‘hoe’. Lada ka khyndew ka rkhiang ki ai um tang shu lah thung. Hadien kata pat ki sa ai um tang teng-teng kat kum ka jingdonkam ka khyndew.
Kawei pat ka rukom kaba ki ju leh ha Java bad ha ki katto katne ki jaka ka long kaba ki khot ka ‘trench method’. Kata, ha ka jaka jong ki nur (furrow). Kumba ki leh ha katei ka rukom kaba la batai khadduh. Ki shna da ki nur kiba kham heh shibun, haduh ba la lah ban khot ia ki ki kharai. Ki leh kumne ha Java namar ka khyndew ha kato ka jaka ka long kaba tuid na ki lum mih ding (volcanoes), bad katba nang tih jylliew katta ka nangbha ia ki jingthung. Kumta kine ki kharai ki long kumba shi phut ka jingjylliew bad hadien pat ki sa kynroi shuh shuh ia ka khyndew kaba ki la kynroi kumba la ong haneng. Haba ki thung kumne ka jingjngai na kawei ka kharai ha kawei pat ka long kumba lai phut shiteng lane saw phut.
Na kine ki rukom thung baroh, la shem ba kane kaba khadduh ka long ka rukom thung kaba bha tam eh; ka jingmih u pai na kaba thung kumne ka long kaba bha tam. Hynrei ha bun ki jaka ha ri India ki shem ba ka long kaba kham myntoi ban thung da katei ka rukom kaba lai namar ka jinglut ha ka por thung ka kham duna haba thung kumtei ha ki nur kiba lah ban shna da ka lyngkor.
Na ki jingthung baroh kiba ki thung ha ri India lehse yn don uwei pat u jingthung uba ki kham aisboh palat ban ia u pai, namar katba nang ai sboh bha ia u, katta ka jingmih ka nang jur. Ha ki bun bynta a ri India ka jingmih na u pai shi ekar ka long tang kumba 400 mon. Hynrei lada thung ha ka rukom kaba dei bad ai soh ia u, u la ju mih haduh 800 ne 1000 mon shi ekar. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?