“U Nongialam”

Da I Leba Lamin

Ka kyntien nongialam ka dei ka kyntien kaba shongdor bad kit jingmut haduh katta katta bad ka thew ruh ia ka bor bad iktiar kaba kum ki nongialam ki don bad ka thew ruh naduh ka akor ka burom, ka Jing shlur ka jing shemphang, ka mynsiem jong ka jing leh rit, ka mynsiem ban iarap lem ia kiwei bad ia ki para briew la kadei ha ka imlang ka sahlang ha ka ri bad jaitbynriew hi baroh kawei. Ki Nongialam ki dei ban don ka mynsiem Jong ka jingialeh bad kiba ialam na khmat ki bym tieng lada ki ialeh na ka bynta ka hok bad ka Jing shisha bad kiwei kiwei de ki jinglong ba bha kiba don ha ka mynsiem Jong ki. Ki don shibun jait ki nongialam ha kane ka ri jong ngi ki don ki nongialam niam, nongialam shnong, nongialam sengbhalang, nongialam ha ki sports, nongialam political party, nongialam seng samla shnong bad kumta ter ter.

Hynrei napdeng kine ki nongialam baroh la sngew donkam ban kham ia kren jylliew bad phai khmat bad ia thir ia tai bha bad ki nongialam political party kiba dei ruh ki nongmih khmat paidbah. Kum ki paidbah ngi dei ban sngewthuh bad ngi dei ruh ban long kiba stad ban jied bad ban peit nong mih khmat. Te khyndiat ngin peit kiba kum kino kita ki nong mih khmat kiba ngi ki paidbah ngi jied ban shakri ia ngi, ngi iohi ki don ki nongmih khmat kiba shakri hok ia u paidbah bad ki don ruh kiba shukor ia u paidbah hynrei uba shakri hok ia u paidbah u duna bha iar eh ban ioh shibun na ka shispah. Te lada ngi phai sha ka mynnor kaba lah dep ha kane ka ri khasi Jong ngi bad ka mynta ngin pashat jingmut khyndiat ia ki kam kiba kine ki nongialam Jong ngi ki lah leh bad ki matti jong ki kaba ngi kiba mynta ngi iohi bad khamtam eh lada ngi ia kren ia kata ka jingshlur bad ka jing shemphang ka jong ki ha ki por mynshwa (leadership quality), ki nongialam jong ka mynnor lada ngi pynshong nongrim kat kum ka history Jong ka jaitbynriew bad kat kum ki history ba la thoh ha ki kot ki sla (documents & archive) ngi iohi ba naduh ki por synshar syiem ia kane ka ri khasi baieit Jong ngi ka jaitbynriew khasi jong ngi ka sei shibun ki nongialam kiba shlur naduh ki syiem kum u syiem Tirot sing syiem, Sngap sing syiem ki myntri ki Daloi ki Lyngdoh bad kumjuh ruh ia u kiang Nangbah kine kidei ki nongialam kiba shlur shisha kiba nud ban ialeh pyrshah bad ki nong shun Jong ka jaitbynriew bad ban ieng Da ka thma pyrshah ia ka sorkar phareng ban iada ia ka jaitbynriew na ka jing wan shah tyllep bad shah synshar ha ki bor kiba na bar.

Katba nang iaid ki sngi ki por ha ka synshar ka khadar bad ka lah poi haduh u pud ba ngi ia tyngkhuh bad ka sorkar india bad sorkar Assam naduh ka por ba wan ka Simon commission ha india bad naduh ka sien kaba nyngkong kaba u Rev Nichols Roy u pyniasoh Sha ka politics ha snem 1926 la ju tip ruh (Governor in Council) tad haduh ba la wanrah ia ka Government of India Act 1935 ngi iohi ba ka saiñ hima sima hangne ha ri khasi ka lah don hapdeng ka Jing ia pait ha ki ar kynhun bad ka don ruh ka Jing ia pyni bor ha ki arliang mamla kata hapdeng ka federation of khasi states ba la ialam Da ki kynhun Jong ki syiem bad kiwei kiwei pat ki riew Rangbah Jong ka jaitbynriew bad kawei kadei ka seng khasi jaintia federated States National Conference ba la ialam Da u Rev, Nichols Roy kaba dei ruh ka seng dkhar “prajamandal” kaba u kwah ban punrung Da ka sixth schedule hapoh ka constitution Jong ka ri india lyngba ka article 244(2) Art 275(1) bad kum ka jaitbynriew ngim lah ban klet ia kine kiei kiei kiba la Jia ha kito ki por bad ngim lah ruh ban len ba ha kito ki por ki nongialam kidei shisha kiba shlur ba shemphang bad kidei ruh kiba stad(political intellectual) kiba don ia ka Jing iohi jngai na ka bynta ka lawei Jong ki pateng bad kum ka Jing kynmaw bad ban iathuh Sha ka jaitbynriew ia ki katto katne ki kyrteng Jong ki riew Rangbah kiba ialeh ban iada ia ka riti ka dustur ka synshar ka khadar ka khaii ka pateng bad kiwei kiwei de ki kam kum Dr. H. Lyngdoh Chairman of khasi states constitution making durbar professor R.R. Thomas, professor G.G.Swell, Olim singh syiem khyrim badei ruh u president jong ka federation of khasi states, Jormanik syiem secretary federation of khasi states, A.S khongphai assistant judge ,courts of federation of khasi states, Sirendro syiem, syiem Jong ka hima jirang, Rai Bahadur D Roomay acting secretary federation of khasi states, A. Macdonald, E.M.Roy, kong Mavis Dunn lyngdoh, Rev. J.J.M.Nichols Roy, kong B.khongmen bad sa kiwei kiwei de ki nongialam kine ki nongialam ymdei tangba ki shlur hynrei kidei ruh ki ba shemphang bad kilong ruh kiba stad kaba ka jaitbynriew ka la pynmih ha kito ki por.

Hynrei wat lada kine ki nongialam Jong ka mynnor ki la leh ia ka kam kaba khraw ia ka ri bad ka jaitbynriew hynrei haoid kum ki briew ne ka jinglong briew ka don Beit ka Jing Duna bad Jing bakla ia kata te ngim dei eh ban thew ne kdew kti hynrei kadei ka kamram Jong ngi kiba im mynta ban pyndep bad pyn janai ia ka kam kaba ki la ieh shadien. Hynrei lada ngi phai pat Sha ka mynta kaba ki ong ka Juh thymmai ne ka Jing im thymmai ngi iohi ba ki don shibun ki Jing kylla khamtam eh ki nongialam kiba ngi jied ban synshar ia ngi mynta bad kane kam dei eh tang ka kamram Jong nga ban bishar hynrei kane kadei ka kamram Jong ngi iwei pa iwei kiba ioh ka hok ban jied ia kita ki nong mih Khmat paidbah ban bishar lang ia ka kam ka jong ki. Lehse lada ngi phai ha ka liang ka Jing nang Jing stad ha kane ka Juh mynta ma ngi ki paidbah ngi iohi hi ba bun na ki nong mih Khmat Jong ngi kidei ki bym nang bym stad ki bym don kyrdan kidei ruh ki bym shemphang nalor kata ruh kim dei kiba shlur kata nga tharai u paidbah Jong ka jaidbynriew u iohi bad tip ia kata. Hynrei ka Jing kylli kaba mih pat mynta hato iano ngin kynnoh? iano ngin kynthoh? iano ngin kdew kti? iano ngin bein ne iano ngin iaroh? Hato ia ki nongmih khmat? Ne ia ngi u paidbah ba la jied ia ki? ia kane ka jing kylli ngi hap ban jubab dalade ialade shimet shimet bad ban wad ruh ia ka jingshisha. Katkum ka Jing iohi mynta lada ngi ia kren hi ia ka kyrdan nong u Nongialam ne ki nongialam ka long kaba la tlot haduh katta katta ha kane ka ri khasi Jong ngi lada ngi peit na ka kam kaba ki leh mynta hato dei ba kim mon ban trei bha? Ne kim mon ban shakri hok ia u paidbah? Ne dei ba kim shemphang ban pyniaid ia ki kam ki jam? ia kane ruh ngi hap ban jubab dalade ialade shimet shimet. Lada ngi peit Sha ki nongialam kiba mynta bun satang ka kular ha ka por election ka kam pat ymdon ha ka por election te teng teng haba la shongshit ka kren bad canvas election sngew ba ki angel na bneng ruh kin wan hiar noh Sha khyndew ban sngap ia ka ktien ieit jaitbynriew Jong ki politician Da lah dep ka election ka kam ka sah teng Shi sah teng haduh ban da poi biang ka san snem lada ngi peit ia ki issue kiba kham donkam( Relevant issue) kum ka inner line permit, ka Jing pynrung ia ka ktien khasi ha ka khyrnit ba 8 hapoh ka riti synshar Jong ka ri india, ban pynbeit thymmai ia ka bhah ioh Kam ioh jam hapdeng ma ngi bad ki paralok Garo (reservation seat) ymdei ba ngi lorni ne bishni ia ki paralok Garo hynrei haba ngi im ngi sah lang ha ka Juh ka jylla te balei Kan don ka Jing leh shiliang khmat hapdeng para ma ngi dei ban bynta lang kat Juh kat Juh em ban ia im bad myntoi lang ki ruh ki don ka hok ban ioh iala ka jong ka hok ma ngi ruh kumjuh ngi don ka hok ban ioh mar katjuh ka hok kadei ban ryntih (equal) kam dei ban noh shiliang wat ka constitution Jong ka ri india ruh ka ai ia ngi ka hok ban ialong ryngkat katjuh katjuh ha khmat ka aiñ( equality before law art 14) naduh u pud u sam lada phai kylleng sawdong u pud u sam Jong ngi na kawei ka por Sha kawei pat ka por u la nang lut nang lut lada ia kren ia u international border ne lada ia kren ia ka interstate border ne! Ha ka 18/7/1985 kaba la mih ha ka kot khubor ” Ka Lyngwiar Dpei” uwei na ki nongmih khmat Jong ka liang pyrshah hapoh assembly u la kynthoh bad Ong kumne ia ka sorkar congress 1 Jong u captain W.A. Sangma uba dei u chief minister bad u Nongialam Jong ka sorkar ha Kato ka por u Bah Gerson Lyngdoh u la kynthoh u Ong ba ka border issue kadei kawei na ki jingeh bala mad Da ki briew Jong ngi kiba shong basah ha ki thain border bad u lah Ong ruh ba ka interstate border kalong kaba kham eh ban pynbeit ban ia ka international border bad u la Ong ruh mynta la 15 snem kawei ka sorkar hadein kawei pat kam don Jing kit khlieh ia kane ka kam naduh ka snem 1983 haduh 85 bad kala aiti pynban Sha ki expert ban peit. U ong ruh ba ngi long kiba donbok shibun eh ba ngi ioh ia u leader Jong ka house uba long u captain hynrei ha kawei pat ka liang ngi long kiba sniew bok ba une u captain uba khlem suloi bad u bym nang ban siat bad u Ong ba dei na kane ka daw ba ma ngi hangne ha ri khasi ngim lah ban ioh ia u pud u sam uba ngi lah duh noh bad wat haduh mynta ruh ki nongialam Jong ngi kim nang ban siat suloi bad pyndonkam ia u kuli jabieng Jong ki takdadaw sah teng Da ki phew snem ban ioh ia u pud u sam uba biang bad ba beit. Ta ka daw na kawei ka por Sha kawei pat ka por ki para doh para snam Jong ngi ki shah pyndik bad shah pynwit bad ki shah pyn mynsaw bad teng ka poi ruh shaduh u pud Jong ka jing shah pyniap. Te hato kamdei ka kamram Jong ka sorkar ban pynbeit ia kine kiei kiei baroh ki jingeh Jong u paidbah? Ngi la pynkup bor ha ki nong mih Khmat jing ngi ban thaw ain ban iada ia ngi hynrei haduh mynta ruh ymdon kano kano ka aiñ iada jaitbynriew kaba la thaw Da kine ki nongialam bad nong mih Khmat Jong ngi ka Shu kut beit tang ha ki Jing kular bad kren pyn lait jynhaw bad pyn biej ia u paidbah khamtam Sha ki thain nong kyndong kiba pli dang kham Duna ha ka pule puthi lada ia nujor ha sor bad nong kyndong. Nalor kitei ki mat haneng dang don sa kawei kiwei pat ki issue kiba ka jaitbynriew ka mad na kawei ka por Sha kawei pat ka por lada ngi phai khmat Sha ka ioh Kam ioh jam mynta khamtam bun na ki Khun samla Jong ka jaidbynriew kiba la pass ia ki kyrdan kiba pher ba pher hynrei dang bun pat ki bym ioh Kam ioh jam bun kiba Shu shong ing haba Ong ka ioh kam ioh jam kat mut eh ia ka kam sorkar ne kano kano ka jait kam ruh kaba lah ban iarap ia ki Khun samla ban ieng ha la ki jong ki kjat kata ka lah biang eh na ka liang Jong ki nongialam ki lah dei ban seng( innovative & initiative) ban pynioh Kam ioh jam ia ki khun samla Jong ka jaidbynriew hynrei haduh mynta kam pat don kaba kum kata ka plan.

Kiba ioh Kam mynta la ka dei ia ka kam sorkar ne kiwei kiwei ki kam dei tang kito ki khun Jong ki heh sorkar ophisar sorkar ki khun heh spah kiba ithuh nongmih khmat bad kiba don Jing iadei bad ki politician dei kine hi bunsien kiba ioh Kam ki bym don pisa kiba duk wat lada don makna ka kyrdan ruh namar bym don pisa bym ithuh nongmih khmat bunsien hi ki shah kyntait na kata kadaw kiba dei hok ban ioh trei kiba don ka skill kiba la pass bha bad kiba lah long (qualified) bit ban trei bunsien kim ju kham ioh na kata ka daw ka jylla Jong ngi ka nang hiar nang hiar arsut la kadei ha ka pule puthi ruh lada stad katno katno ruh uba duk u bym don pisa te kim ju kham ioh ka lad ban leit ha ki skul ne kolej kiba kham biang bad kham paw lada biej ne bym nang eiei ruh tang namar ba don spah Da kwah leit hangno hangno ruh ioh beit kadaw hi ka long lada duk ymdon ba kyrshan ban iarap ban phah skul ne kolej ia kito ki khun ne ki samla kiba wan na ka long ing kaba duk takadaw ki hap pep noh shiteng por te shaei kein ka lawei Jong ka ri bad jaitbynriew haba kumne haba ymdon shuh kata ka iarap lem ka kyrshan para briew para doh para snam. Shwa ban pynkut nangne Sha Khmat ngim dei shuh ban long kiba biej ne ngin dang shah pyn biej ha kine ki nongialam thok ne lei san snem ngi dei ban peit bha ia u Nongialam shwa ba ngin jied bad haba ngi jied nongialam ngi dei ban jied ia u Nongialam uba stad bad ba shemphang uba don ka plan ban thaw ki lad ki lynti ban pynioh Kam ioh jam ia baroh lang ban ia myntoi lang u duk u suk u nang u stad ym u Nongialam uba ai kam tang ia iwei u ar ne uba kyrshan ia u lada dei kumne Shi kumne lada kam don ka Jing kylla khamtam nangne Sha Khmat ioh kam tang uba ithuh nongmih khmat u bym ithuh nongmih khmat bad uba duk kin leh kumno kin leit tuh noh?

Takadaw ban ia myntoi lang ngi dei ban jied nongy Da uba stad bad shemphang uba shna ia ki lad ioh Kam ioh jam ban myntoi uba bun balang ym ban myntoi shimet takadaw ka kam jied nongialam kam dei ka kam shimet jongno jongno kadei ka kam Jong uba bun takadaw haba jied ngi dei ban jied ban ia myntoi lang baroh ban im ka ri bad ka jaitbynriew na kawei ka pateng Sha kawei pat ka pateng.