B.M. Pugh
[ba bteng] U kba uba thung da ki sara u kham duna shibun u niut u nier ban ia uba shu bet beit ha ka pynthor; hynrei la katta ruh, lada don ki niut ki nier kiba iaknieh ia ka bam, ne kiba pynwit kumno-kumno ia u kba, ia kita dei ban phut noh. Don bun ruh ki niut ki bym lah ban mih hapoh um; kumta lada tap ia ki da ka um, kin iap op.
Ha ri Khasi-Jaintia don katto-katne ki khniang kiba pynjulor shibun ia u kba, bad don ruh katto katne ki jingpang kiba ngi ju shem sha ri Dkhar bad sha ri sepngi kiba pynjulor katto katne ia u kba. Kita ki long kine: (1) u nang pyrton ‘army worm or swarming caterpillar-Spodoptera mauritia), (2) u paintaphieh (rice case worm-Nymphyla depunctalis) (3) ka niangrynsi (rice bug-Loptocorisa varicorni), (4) ka niang dpei (rice leaf-hopper-Nephotet x bipunctatus), (5) ka pang sarang (blast disease-Piricularia cryzae), bad bun kiwei-kiwei ki jaid khniang bad ki jaid jingpang kiba ngim lah ban niew ktyrteng lut hangne.
U niang pyrton u long uba don ha kylleng ka ri India. Une u khniang u iaid ha ki kynhun bad u trei ia ka kam pynjot jong u mynmiet, u shait pynjulor eh ia ki jyntang kba kiba dang rit, mynsngi pat u rieh hapoh khyndew. Haba u dang rit, ka met jong u ka jyrngam hynrei ynda u la kham heh u lam byriong. Ha ka dur u sriem ia u niang babung uba rit. Ynda kumba arphew sngi naduh ba u mih na ka pylleng u kylla niang long (Pupa) bad hadien kumba khadsan sngi pat u mih na ka sop (cocoon) bad u kylla thapbalong (moth). Kane ka thapbalong ka iapoikha hapdeng shi sngi ne ar sngi , bad hadien kata ka sa kha pylleng ha ki phlang ne ha ki jyntang kba. Ynda u mih na ka pylleng u sdang ban bam ia ki sla, bad tang hapdeng khyndiat sngi u la jrong haduh kumba shi inshi shiteng. Kaba bha eh ka long ba une u khniang um lah ban im hapoh um, bad kumta lada ka um ka iaisah barabor ha ki hali, une u khniang um lah ban ioh don ban pynjulor than shibun. U shait pynjulor eh ia ki jyntang kba ha ki norseri haba ki dang rit. Kumta khnang ban iada na u, lah ban tih ka kharai baroh sawdong ka norseri. Lada lah ban pyndap ia kane ka kharai da ka um bad ban theh khyndait ka umphniang sharak ha kata ka kharai. Kine ki khniang kn ym lah ban ryngkang ia kata ka kharai. Lada ki khniang ki la kiew ha u jyntang kba, lah ban pynkhih ia ki da ki thynrum dieng bad pynhap ia ki ha ka um ha kaba la theh katto-katne ka umphniang sharak.
U paintaphieh pat u long u khniang uba lah ban im ha ka um ruh, bad u kham don ruh ha ki jaka kiba kham ktieh. Une ruh u long u kynja niangniuh, hynrei uba kham rit shibun ban ia utei u niang pyrtan. Ynda u la heh bha u long tang kumba shiteng inshi ne. Ka met jong u ka long kaba jyrngam. Une u bam ia ka sla bad u sa thaw iing ialade da kaba shna skum da ka sla, u shong hangta bad u im da kaba bam ia ka sla. Ha kato ka skum u kylla nianglong bad hadien katto-katne sngi u sa kylla thapbalong. Kane ka thapbalong ka kong kaba rit bad ka don ki thapniang kiba lieh kiba thoh dak (speckled) bad saw brut (brown markings) na sharud ki thapniang. Kaba bha eh ban ialeh bad kine ki khniang ka long ban pynhap ia ki skum jong ki bad ban pyniap ia ki. Ki ju leh ia kane da kaba pynkhih ia ki da kaba ring synrud da u tyllai halor ki jingthung kba, lane da kaba pynkhih ia ki da ki synrum dieng kumta ba kin hap ha ka khyndew kaba la pynrkhiang lane ha ka um kaba don katto- katne ka umphniang sharak.
Kawei pat ka khniang kaba pynjulor eh ia u kba ka long ka niangrynsi kaba ki ong ha ka ktien Assamia, ka mowa poka. Kane ka khniang ka pynjulor ia u kba da kaba kjit ia ka um hapoh ki sla ne na u symboh kba. Ha badei-badei ka kjit ia ka um na u kba haduh ban da sah sa tang u skop (chaff). Ka rong jong kane ka khniang ka long stem lam jyrngam, bad ka met jong ka ka long sriem ia ka niangksem; ka pynmih ruh ka jingiw kaba sriem ia ka niangksem. Ka jingjrong jong ka na ka tdong sha ka khlieh ka palat khyndiat ia ka shiteng inshi. Ym don ka rukom kaba biang ban iada ia u kba na kane ka khniang; hynrei lada ka bun eh lah ban shu kem ha ki tynsong thapbalieh. Wat kumta ruh lymda ki paramarjan ki ialeh lem, ka long kaba eh ban pynduh ia kane.
Ka niang dpei ka long sa kawei pat kaba lah ban mih ha ki katto-katne ki jaka haduh ba ka lah ban pynjulor ia u kba. Kane ka long ka khniang kaba kham rit ia katei ka mowa poka bad lah ruh ban pyniapher ia ka na katei ka khniang , namar kane ka long kaba kynthih na kawei ka sla sha kawei pat ka sla lada pynwit ia ka. Ka rong jong ka ka blad jyrngam lane ka lah ban iasriem rong ia u dpei. Ia ka yn shem barobor hapoh ki sla; kata sha ka dong ka bym dei sngi bad ka ju kjit ia ka um jong ka sla najan u thied bah jong ka sla. Kane ka khniang ka iabeh ia ka jingshai mynmiet. Kumta lah ban pyniap ia kane ka khniang da kaba thang da ki ding kiba rit sharud pynthor; kane ka khniang ka leit tur sha kine ki ding bad kumta ka thang ialade.
Ka jingpang kaba kham don eh ha u kba ka long katei kaba nga la khot haneng ka pang sarang. Kane ka jingpang ka shait ktah eh ia ki mat jong u jyntang kba. Haba ka jingpang ka dang sdang ka ktah shuwa ia ki sla, bad kine ki sla ki don ki jing thoh dak kiba saw bthuh bad napdeng pat ki don ka rong kaba jngut dpei.Ynda ka jingpang ka la jur bha kine ki jingthohdak ki la ban iapur lang haduh ba ka sla baroh kawei ka shu saw bthuh. Kane ka jingpang ka lah ruh ban ktah ia u “ryndang”, kata ha ka jaka ha kaba u kob kba u iasoh bad u jyntang kba; kumta ba teng-teng u kob kba u khein noh namar kane ka jaka. Haduh mynta ki riewstad kim pat tip ia ka buit ban pynduh ia kane ka jingpang; hynrei imat kaba bha eh ka long ban thung ia u jaid kba rice variety uba kane ka jingpang kam lah ban ktah ia u. Ha Madras don kine ki jaid kba kiba kane ka jingpang kam lah ban pynjulor, hynrei ngim lah ban ong lada kine ki jaid kba kin iadei ne em ha ri Khasi-Jaintia; kita ki long kine :- GEB.24, Co. 1 bad Co. 4. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?