B.M Pugh
[ba bteng] Khnang ban iada na kane ka jingpyut phan namarkata, ki nongrep ha kylleng ka pyrthei ki iawad buit kumno ban buh ia u phan ha iing lane ha kudam (godown) khlem da pynsniew ia u. Kawei ka rukom kaba ki lah ban leh ha ri Khasi-Jaintia ka long ban buh ia u phan ha ka iing kaba don bun ki rynsan bad ban tap ia kine ki phan da u shyiap uba rkhiang. Une u shyiap ha ki rynsan um dei ban jylliew palat ia ka 10 inshi ne. Nangta pat man la ka ar taiew dei ban jied bad ban pynkynriah noh ia kito ki phan kiba pyut. Kane ka iing kaba buh phan ruh ka dei ban long kaba rkhiang bha bad kaba don ki jingkhangiit, namar lada buh ia u phan ha ka jingdum kham slem, u lah ban speh (sprout). Kane kan iada shibun na katei ka niangthapbalong kaba ki khot ha ka kyrteng saians “Phthorimoea operculela”; ka iada ruh katto katne na kito ki jingpang “bacteria”. Hynrei kaba bha eh ban iada ia u phan na kane ka jingpang kaba dei na ki “bacteria” ka long ban buh ia ki ha ka kamra kaba khriat namar kine ki bacteria kim lah ban roi stet ha ka jingkhriat, bad kumta u phan u lah ban neh slem.
Nga ngeit ba kaba bha eh ban buh phan ha ka ri Khasi-Jaintia ka long ka rukom kaba ka sorkar ha a jylla Central Provinces ka ai jingmut (suggest) ia ki nongrep ha kato ka jylla. Kata ka long ban buh ia u phan ha ka thliew kaba la tih jylliew kumba arphut shiteng ne lai phut, bad kaba iar ruh kumba lai phut. Ka jingjrong jong ka thliew kan long katkum ka jingbun jong u phan. Nangta pat siang da ki sla kiba rkhiang ha trai jong ka thliew bad siang ruh sha ki rud ki rud jong ka thliew kumta ba u phan un ym iakynduh bad ka khyndew. Ia u phan uba rkhiang bha bad uba tiem ki buh ha kane ka thliew. Nangta ia ka thliew ki sa set da kaba buh ki dieng met jong ki jingthung kiba sriem ia ki diengmet riewhadem (dried maize stalks) lane da u phlang. Khnang ba u phan ha kine ki thliew un ioh ban “pynhiar mynsiem” kata ba un ym iap op. Ha ka jylla Central Provinces ki ju buh da ki skong kiba ki la pynpei thliew lyngba bad pynieng ia ki ha kine ki thliew kum ki atoskhana. Kine ki skong ki dei ruh ban don thliew na sharud kumta ba ka lyer kaba don ha kane ka thliew ka lah ban mih bad ka l’er kaba na shabar kan ioh rung shapoh. Lada katei ka niang thapbalong kaba nga la batai haneng kaba ki khot ha ka ktien saians “Phohtrimoea operculela” ka kynrei, ka donkam ban tap ia kine ki thliew kiba paw shabar da ki jar nar khnang ba kane ka khniang kan ym ioh ban rung bad ban leit kha pylleng. Lada kane ka thliew ka sngem eh, ki phan ki lah ban speh. Donkam namarkata ban iai jngoh ia kine ki phan ioh ki speh lane ioh ki pyut na kano kano ka daw. Ha ki jaka kiba bun bha u slap, kum ha ri Khasi-Jaintia, kaba bha ka long ban shna ka kynja iing-dara ban da ia kane ka thliew na u slap.
Ha ki ri sepngi ruh ki ju buh phan ha ki thliew, syriem ia katei ka rukom kaba nga la batai haneng. Hynrei ha kine ki por mynta, ia u phan ki ju buh ha ki iing kiba ki la pynkhriat bha da u thah. Lada ka jingshit jong kata ka kamra ka long kumba 52 F digri (Degree), u phan u lah ban neh khlem pyut haduh kumba 3 ne 4 bnai; lada ka jingshit ka long kumba 45 F digri ki phan ki lah ban neh haduh san bnai, lada ka jingshit ka long kumba 40 F digri ki lah ban neh haduh 7 bnai; hynrei lada ka jingshit ka long tang kumba 35 F digri kata u phan u lah ban neh bun snem. Mynta ba la don ka elektrik (electricity) ha Shillong, kam long kaba eh ban thaw kum kita ki iing. Ka long kaba lah eh ban thaw ki iing thah kum kita da ka jingiarap ka elektrik.
Lada katei ka thapbalong ka long kaba pynjulor eh ia u phan-symbai, ki ju pyniap ia ka da kaba jynhaw (fumigate) da ka tdem petrol, ne da ka tdem karbon dai-solphaid (carbon disulphide) ha ki pipa kiba heh kiba shna na ka nar ne ka tin ne ka dew-bilat. Kine baroh ar, ka petrol bad ka karbon daisolphaid, ki long kiba lah ban kem ding; kumta dei ban da sumar bha haba pyndonkam ia ki. Kane ka tdem jynhaw ka shu mih hi lada buh ia ki ha ino ino i jingdiang i bym don jingtap. Ki ju buh ruh ia kum ita i jingdiang ha khlieh jong u phan ha kita ki pipa. Kine ki pipa ruh ki dei ban long ki bym lait l’er.
Shaphang kine pat ki jaid phan kiba ngi lah ban thung ha ri Khasi-Jaintia nga lah ban ong ba ngi dei ba thung ia kito kiba ngi la shem ba ki long kiba bha na ka bbynta kito ki jaka ha kiba ngi thung ia ki. La kumta ruh u nongrep uba peitmat u dei ban pyrshang man ka por ia kiwei pat ki jait kiba u lah ban ioh na kiwei-kiwei pat ki jaka; bad lada u shem ba i long kiba myntoi, un rep da kita kiba thymmai. Kiba kham kongsan na ki jaid phan kiba ngi shem ha ki ri lim ha kane ka ri India jong ngi bad kiba lah ban iadei bha ha ri Khasi-Jaintia ki long kine : Magnum Bonum, Up-to-Date, Darjeeling Red Round, Royal Kidney, bad Great Scot. Ha ka jylla Assam ki briew imat ki kham iabeh ia kine; Arran Consul, Factor, Up-to-Date bad Talisman.
Shuwa ba ngin pynkut ia kane ka lynnong ngi kwah ban iathuh jyndat ia ki nongrep ha ri Khasi-Jaintia ba ki nogrep sha kiwei pat ki ri, kum sha Germany, ki ju ai masi ia u phan; ki shu ai im lane ki da shet ia u bad ki ju shna ruh bun kiwei-kiwei pat ki jingshna na u, kum u starch, u maida, ka kynja kiad (alcohol), ka kynja shini (glucose), ki phan ba la pynrkhiang, bad kiwei kiwei ki jingpyn donkam. Ia utei u starch, uba ki ioh na u phan da kaba tyllait ia u, hadien kata sa sait, bad sa pynrkhiang ia uta u starch uba mih na u, ki khot “farina”. Ki pyndonkam ia u ha ki karikhana kiba shna jain, lane na ka bynta k dubi (dhobi, lane na ka bynta ban shna ki kynja cake (kynnoh kek), ice cream bad kiwei kiwei. Ki phan rkhiang ki kham iaid bha ha kane ka thma kaba dang shu dep bad ki shna ia kane da kaba siah lyngkniap-lyngkniap ia u phan bad sa pynrkhiang ia ki ha ka l’er khluit ha ki karikhana kiba ki da shna khnang na ka bynta kane. Ia kine ki phan rkhiang lah ban shet hi kum ia u phan im tangba u kham shim por slem ban shet; hynrei lah ban buh ia u ha kane ka rukom bun sngi khlem da p’ut. Lada don hi kiba ioh-i khmat, ngi ngeit ba kane ruh ka long kaba lah ban leh ha ri Khasi-Jaintia. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?