Rev Kyrsoibor Pyrtuh
“To rwai ha ngi ia ka jingrwai shaphang ka seion” (Salm 137:3)
Ngi dang shu jam shiphew (10) tylli ki sngi sha ka snem Ar Hajar Arphew Wei -Hato ngi lah mo ban khmih lynti ne ban kam kynti ia ka jingim kaba ishynraiñ bad ba donburom (dignified life) ha une u snem thymmai bad nangne shakhmat? Ka jingim kaba ishynraiñ bad ba donburom kam mut ka jingim kaba don kyrdan ne don jingnang jingstad ne don spah, hynrei ka dei ka jingim kaba uwei pa uwei, kawei pa kawei la ka long kynthei ne shynrang ne kiwei ki don ka hok ban ïoh kynti katkum ka saiñdur u Blei.
Ka jingim kaba ishynraiñ bad ba donburom ka thew ia ka jingim kaba biang ka kamai kajih bad ka bai bylla sngi, kaba biang ka ja ka dohkha mynstep bad mynmiet, kaba biang ka tnum ïing ban shong ban sah bad ka jaiñ ban kup ban sem ban ïada na ka raiñ ka rem, kaba biang ka pule-puthi ban lait na ka sahbieit sahthem, kaba biang ka jingkoit jingkhiah bad ka sumar pang kaba bha bad ba jem dor. Ka jingim kaba ishynraiñ bad ba donburom ka kynthup ruh ia ka jingim kaba tngen ba palei bad ka longïing longsem kaba shngaiñ, ha kaba ki khun ki im heh mynsiem bad u kpa um byrthen ne shoh beiñ ia ka tnga ne ia ki khun bad kumjuh ruh ki kur ki kha kim ibeiñ ia u shongkha ha ka ïing ka sem jong ki. Ka jingim kaba ishynraiñ ka dei ka jingim kaba ñiewkor bad ñiewburom kylliang para briew bad para jingthaw.
Ka Kitab Salm ka dei ka thup jingrwai bad ka kynthup naduh ki jingrwai ïaroh ia u Blei, ki jingrwai shaphang ka Ri ne Hima haduh ki jingrwai shem lanot bad jingrwai jong ka jingjop. Ki nongthoh komentari ki phiah ia ka Kitab Salm ha ki hynriew tylli ki bynta bad ka jingrwai Salm ba 137 ka hap ha ka thup jong ka jingrwai sngewsynei ne shem lanot. Don artylli ki jingbatai shaphang ka jingrwai Salm 137, kawei ka long ba ia kane ka jingrwai la thoh ha ka por ba ki Jiw ki dang don ha ka jinglong mraw bad ar la thoh ia ka hadien ba ki Jiw ki la wan phai na ka jinglong mraw ha Babilon. Kam pher lada la thoh ia ka ha kano ma ka por, hynrei kane ka jingrwai ka shat phalang bad ïathuh ia ka jingkordit ka jingim mraw ha Ri nongwei.
Ka Baibl ka ïathuh ba la ringmraw ia ki Jiw sha Babilon ha ki lai bynta, nyngkong ha ka snem 597 SK, ar ha ka snem 587 SK bad lai ha ka snem 582 SK bad la pyndep syndon ia ka jingring mraw bad pynïasoh ia ka Hima Judah bad ka Ri Palestine baroh kawei sha ka Hima Babilon. Ki Shipai Babilon ki la pynjot ia ki ïing ki sem bad ki jingtei; ki la pynmynsaw bad pynïap ia ki briew, ki da leh dusmon bad pynjot thiaw ia ka Temple bad ia ka nongbah Jerusalem. Ka Hima Judah, bad khamtam eh ka nongbah Jersualem ki la kylla long ka ri khlaw kaba kynjah bad ka bym don jingim.
Ha Babilon ki Jiw ki dei ki mraw bad kim lah ban kam ba ki dei ki trai shnong, kim don kajuh ka kyrdan bad ki trai ri bad kim ïoh ia kijuh ki hok kumba ïoh ki trai ri. Ka jingim mraw ka dei ka jingim kaba shah ban beiñ bad shah ibeiñ bad khlem artatien u Nebuchadnezzar u la ban beiñ bad pyntrei bordi ia ki mraw Jiw. U Nebuchadnezzar bad ki nong Babilon ym tang ba ki pyntrei bordi ia ki mraw Jiw, hynrei ki la ñiewbeiñ bad ñiewpoh ia ka tynrai, ka dei riti bad ka kolshor jong ki. Ha ri nongwei bad kum ki mraw ki Jiw ki la im khlem ka niam, ka kolshor, ka jingshynraiñ, ka burom, ka jingshngaiñ bad khlem ki hok.
Shi spah sanphew snem tam mynshuwa ma ngi ruh ngi la mad ia ka jingsynshar ki nongkhaïi na Ri Bilat bad kine ruh ki la ñiewbeiñ ia ka tynrai bad dei riti jong ngi. Ka la don kawei ka jingjia ha ka shnong Ïalong, “katba ki trai shnong ki dang pyndep ia ka jingleh niam, la wan ki shipai ka Sorkar Bilat ban leh kyndam, leh dumok, ban pyndik, pynsalia bad pyntieng ia ki kynthei ki khynnah. La ïathuh ba kine ki shipai ka Sorkar Bilat ki la pynjngut pynjyrsieh ia ka jinglong sngur ki thei sotti bad ki la knieh ruh ia ki wait ki stieh. U Major Rowlatt u la leh palat pud; u la hukum ban knieh lut ia ki stieh bad thang lut ia ki, bad ia une u sahep la ju tip kum u sahep thang stieh”.
Ha Babilon la niewbeiñ ia ka tynrai bad ka dei riti jong ki Jiw . Kane ka jingshah ñiewbeiñ ka phalang ha kine ki laiñ- “Kito kiba la ringmraw ia ngi ki ong ba ngin rwai; ki ong ia ngi ba ngin pynsngewbha ia ki; “To rwai ha ngi ia ka jingrwai ka seion”. Ki nong Babilon ki la pynlong tang kum ka tamasa ia ka dei riti bad ia ki jingrwai ka Seion. Ka dei ka jingpynmong kaba shyrkhei bad ka jingber mluh ban nang pynsat syllang shuh shuh ia ka jingmong bad ha Babilon la pynbor ia ki mraw Jiw ban pynsngewbha ia ki nong Babilon da ki jingrwai ka Seion.
Ha Babilon ka dei ka jingim kaba jemdaw bad jemrngiew na ka bynta ki mraw Jiw bad kumta ki la rwai sngewsynei ia lade- “Harud ka wah Babilon ngi la shong; hangta ngi ïam haba ngi kynmaw ia ka seion” Wat la ki la jemdaw pynban ki mraw Jiw ki la ïeng bad kyntait ban rwai- “Ha ki dieng jamynrei kiba don hajan ngi la wah ia la ki duitara…Kumno keiñ ngi lah ban rwai ka jingrwai ha u Trai ha ka ri nongwei?”
Kaei ka Seion? Ha ka spah snem ba arphew wei ka jingmut jong ka Seion ka la kylla bad la shim kabu da ki riewshit niam bad riewshit jaitbynriew kiba pyrkhat ba ka jaitbynriew jong ki ka dei tang ma ka kaba kyrpang bad kaba long halor kiwei, katba kiwei pat ki jaitbynriew ki dei ban pyndem bad kim don hok ban im ha sla pyrthei. Kumba ka long mynta ha Ri Israel ki don ki kynhun kiba la tip kum ki “Zionist” kiba ngeit ba ka jaitbynriew Israel ka dei kaba la jied kyrpang da u Blei bad tang ma ki kiba don hok ban im ha Ri Israel. Ki lehdonbor bad sngew ba ki long halor kiwei bad kiwei pat kum ki Arab ne Muslim jong ka Ri Palestine kim don hok ban im. Kane ka saiñpyrkhat ki “Zionist” ka ïoh bsuh ruh ha ka synshar khadar bad kumta kim salia ban ther bomb bad pynïap dusmon ia ki riewpaidbah Arab ne Muslim kiba luli lui kiba im ha Palestine.
Mynnor ka Seion ka dei ka saiñpyrkhat jong ki Jiw kaba ïasnoh bad ka dei riti ne ka jingngeit jong ki . Ka Seion ka thew ia ka kut bad u Lum Seion uba don ha Jerusalem bad ki don ki riewstad kiba ong ba ka thew ruh ia u Lum uba don ha Samaria. Ki Lum ki don la ki jong ki khanatang kiba ïasnoh bad ka jingngeit ne ka thymmei jong ki jaitbynriew bapher ha ka pyrthei. Kumba long u Lum Zaphon jong ki nong Kanan kiba ngeit ba u dei ka jaka shong jong u Blei Baal. U Lum Fuji u dei u lum ba kyrpang bad kyntang ki nong Japan, kumjuh ruh u Lum Sohpetbneng u don la ka khana bad u dei u lum ba kyntang jong ki khun hynñiewtrep.
Ha kaba ïadei bad ki Jiw u Lum Seion um dei shuh tang u lum, hynrei u la dei ka thymmei saiñpyrkhat. Ka Seion ka la dei ka thymmei, ka kolshor, ka dei riti, ka niam bad ka jingngeit tynrai jong ki Jiw. Ńiuma, kane pat kam mut ba ki long kiba kyrpang bad long halor kiwei ki jaitbynriew lymne ki dei kiba la jied da u Blei lymne ba tang ma ki kiba don hok ban im. Ka Seion kam mut ba la pynkup bor ia ki ban lehdonbor halor kiwei.
Ka Babilon ka dei ka khep kaba kordit tam. Ki Jiw ki ïam paitdohnud namar ka Seion bad ki kylli ia lade kumno kin rwai ka jingrwai Seion ha ri nongwei? Ka Seion ka la shah jop bad shah pynjot dusmon. Ka jingim mraw bad ka jingim jong ki phetwir ka long kaba jynjar tasam bad tang kita kiba mad ki sngewthuh haduh katno ka jingbtiar bad jingsat syllang. Kumta kam long kaba dei ban ibeiñ ne niewbeiñ ia ki mraw bad ki phetwir. Ki Aiñ ka pyrthei satlak kim shah ia ngi ban long kumta, katno tam ka Aiñ bad ka Akor Blei.
Ka juk ban ring bad tan mraw ia ki briew mar met te imat ka la kut, hynrei ka jingpynlong mraw bad jingpynphetwir ia ki briew ka nang jur bad nang shyrkhei katba nang ïaid ki snem. Ki briew ki kylla phetwir na ki daw kiba bun. Ki briew ki phetwir na ka daw jong ka jingduk, ka jingïap thngan, ka jingïaumsnam, ki thma, ka jingshah thombor bad ka jingpynjot ka mariang. Ki ritpaid ki phetwir na ka daw ba ki shah shoh shah dat bad shah pynïap dusmon, kumba ka jia ia ki Rohingya ka Ri Myanmar ha kine ki khyndiat snem bad haduh mynta kine ki im ha ka jingkordit bah. Mano ban pyrkhat lem ia ki?
Ka kamai jakpoh ka dei kawei pat ka daw kaba pynlong ia ki briew ban phet shnong, khamtam kiba duk ki bym don khyndew ki phet na kawei ka shnong sha kawei pat, na kawei ka Ri sha kawei pat ban wad bylla tang ban im bad bunsien kine ki ngat ha ka shrip jong ki nongkhaïi be aiñ kiba die ia ki nongbylla sngi. Kine ki nongbylla ki shah pyntrei bordi kum ki mraw ha ka jingsiew kaba pohdor tam. Kine kim ïoh jingïada na ki Aiñ bad kim ïoh ruh ia ki hok jong ki.
Ha kane ka juk, ki nongshong shnong ki kylla mraw bad kylla phetwir ha la ka jong ka ri namar ba la pynïakhlad ia ki na ka khyndew ka shyiap. Kaba mut ba ki la duh noh ka jinglongtrai halor ka khyndew lane kim don shuh ka khyndew kaba dei la ka jong ba kin shong kin sah bad kin trei kin ktah. Ban duh ia ka jaiñ ban kup lane ia ka ja ban bam, lehse ka long ka jingduh kaba u briew ne ka briew ki dang lah ban shah, hynrei ban duh ia ka khyndew ka long ka jingjah burom bad jingjem rngiew kaba ktah ia ka ijot jong u briew ne ka briew. Ngi dei ban ïai pynkynmaw ïalade ba kumba phra phew na ka shi spah ki trai shnong ka Jylla Meghalaya kim don shuh ka khyndew kaba dei la ka jong bad ym dei kito ki “khar jiw jiw jaw jaw” ne ki nongbylla sngi na bar ri kiba la kurup ia ka Bri jong ngi, hynrei dei tang katto katne ngut ki riewshimet bad ki heh saipan trai ri, ki nongkhaïi bad ki kharkhana sengkam na bar ri bad bar Jylla kiba la long trai bad shim wai da ki phew snem ia ki bri, ki hali , ki khlaw bad ka khyndew kiba heh da ki spah bad hajar akar. Kumba arspah snem mynshuwa ki nongkhaïi na Ri Bilat ki la kylla long ki nongsynshar bad ki la synshar donbor ia ngi bad mynta la wan hiar thma sa ki nongkhaïi bathymmai ka juk “Neo Liberal”. Kumta ka jinglongmraw bad jingkylla phetwir kan ïai bteng.
Ka jingduk hapdeng ki trai shnong ka bri hynñiewtrep ka nangjur bad ka jingkyrduh kam ki samla ka nang kiew bad kiba bun ki hap ban mih na shnong ban leit bylla shabar Jylla. Kan long kumno lada shabar Jylla ngi shah pyntrei bordi bad shah kheiñ kum ki poiwir? Ka khlam Ar Hajar Arphew ka kdew shai bad ai kawei ka jingtip, bad kata ka long ba da ki phew ne spah hajar ngut na ka Bri hynñiewtrep ki don shabar ka Jylla.
Ka jingim jong ki mraw bad ki phetwir kam dei ka jingim hapdeng ka tamasa ne ka kmen ka sngewbha. Ka jingim ha ri nongwei kam dei ka jingim kaba suk, kaba shngaiñ bad kam dei ka jingim ha ki jaka phlang ba jyrngam bad harud ki um ba jai jai.
“To ialam ia ngi ko Kynrad, katba ngi dang iaid shaphrang” (KHB 443)
Amen
Phi don ban ong eiei?