Rev Kyrsoibor Pyrtuh
Ka Ri India ka la kynjoh 73 (hynniewphew lai) snem ka rta naduh ba la ioh ia ka jinglaitluid na ka Sorkar Bilat. Ngi niewkor shikatdei ia kane ka jinglaitluid bad ha kajuh ka por pat ngi syier bad artatien iohba ha kane ka juk ka jinglaitluid ka dei tang ka pushara ia ka shynrong maw jingtep? Kan sah kynmaw ruh ba ngi rakhe ia ka Sngi Laitluid hapdeng ka khlam bad ka dei ka jingkit kaba khia tam ban khyllie pat ia ka Ri na ka jingpynjot jong ka khlam.
Ka Bible ka dap da ki khana kiba kren shaphang ka jinglaitluid- ka jinglaitluid na ki bor synshar nongwei bad ki bor kiba thombor. Ka kitab Exodus ka iathuhkhana shaphang ka jinglaitluid jong ki Hebru na ka Ri Ijipt. Kane ka Kitab ka dei ka nongmuna ia kiba bun ki jingialeh laitluid bad ka Bible ka shlei da ki khana shaphang ka jinglaitluid na ki bor synshar ne ka “political emancipation”.
Ka Ri India ruh ka la iaid lyngba ki jingiakhun pyrshah ia ka Sorkar Bilat bad ka la ioh ia ka Jinglaitluid ha ka 15 Nailar 1947.Ka Ri India kam dei kawei ka Jaidbynriew, hynrei ka Ri India ka kynthup ia ki spah tylli ki Jaidbynriew bad kumba khat khyndai hajar tylli ki ‘tien shnong (Khanasamari 2011), nalor ki kynhun Niam, ki Balang, kiba ngeit blei bad ki bym ngeit ruh kumjuh bad ki hajar tylli ki seng sain hima kiba iapher kawei na kawei pat. Ha kine ki 73 tylli ki snem ki la don ruh ki jingiaumsnam kiba shyrkhei namar ka jingiapher niam, jingiapher jaidbynriew bad kumta ter ter bad kane kam pat duh haduh mynta.
Hapdeng ka jingiapher kaba jur, ki nongshong shnong ka Ri India ki iamynjur ban iawan lang hapoh ka Riti Synshar bad ban pynlong ia ka Ri. Ka Riti Synshar ka dei ka jutang ba ki nongshong shnong ki iakhlei hapdeng jong ki bad ki iateh ruh bad ki bor Synshar, ba ka synshar khadar ka dei ban long halor ki nongrim jong ka jinglaitluid, ka jingialong mar ryngkat, ka jingianiewkor kylliang bad ka hok. Ka jutang ka long, ba ka jingim bad jinglaitluid jong uwei pa uwei bad kawei pa kawei ki nongshong shnong shimet ka long kaba kongsan tam ba ka synshar ka bishar ki dei ban iada bad kyntiew. Ia ka synshar ka bishar yn pyniad bad pyntreikam katkum ka Riti Synshar bad baroh ki shnat, ki bor treikam, ki kynhun Niam bad Jaidbynriew ki hap hapoh ka Riti Synshar.
Ka Riti Synshar kam dei ka kot kaba hap na bneng, hynrei ka mih na ka jingiakhih laitluid bad ka jingiatai ha ka Constituent Assembly naduh ka 9 Nohprah 1946 haduh 26 Naiwieng 1949.Ha ka Ri Hynniewtrep ruh la ioh ban iatai ha ka Khasi States Constitution Making Dorbar kaba la plie ha ka 29 Iaiong 1949. Shuwa ia kane, ha ka Khasi National Dorbar naduh ka snem 1924 ter ter la iatai halor ka lawei ka synshar khadar ha ka Ri Hynniewttrep.
Ka Ri ka la laitluid bad ka Gospel U Ioanis ka kren shaphang ka Jingshisha bad Jinglaitluid. U Jisu u ong, “…phin tip ia ka jingshisha bad ka jingshisha kan pynlait luid ia phi” (Ioanis 8:32). U Jisu u kren ia kine ki kyntien ha ki Jiw bad u kren ha kawei na ki phyllaw jong ka Temple bad ka la don ruh ka jingiapynphai nia kaba jur bha hapdeng u Jisu bad ki stad ain, ki sadusi, ki pharisi bad kiwei de ki jiw (Ioanis 8:33-59) .Ka por, ka jaka bad ka jingkren ka dei ia ki Jiw. Ki riewstad Bible ki batai ba ka Jingshisha ka dei ka tynrai ne tyllong jong ka Jinglaituid, bad ka Jingshisha ka dei kata kaba ngi bat triang ia ka jutang bad ka juban lak kaba la iakhlei.
Ka Jingshisha ka dei kata ka bym kylla jutang bad katkum ka Bible ka don ka jutang hapdeng ki Jiw bad u Blei bad ka Jingshisha ka mut kaba bat skhem triang ia ka jutang ne juban lak. Ki Jiw hyndai ki niewkor bad khein kordor katta katta ia ka Jinglaitluid. Ki riewstad Bible ki ong ruh ba ka Jingshisha ka mut kaba pdiang bad ngeit ia ki kam bad jinghikai u Jisu. Kata ka jingngeit ha ki jinghikai bad jingtrei u Jisu kan pynlaitluid ia ki Jiw. Niuma, kiba bun ki Jiw kim pdiang satia ia kane. Ha ki Jiw dei tang u Yahweh uba long ka Jingshisha bad ki Jiw kim pdiang ba u Jisu u dei u khun u Blei ne u Messia.
Lada ka jingpuson ka long tang hapoh ka jylli jong ka dkhot Bible bad ka phyllaw Temple te ka kut noh hangne. Hynrei ka jingim bad ki kam u Jisu ki long kiba im bad ki iai kren briew haduh mynta. U Jisu u long ka sur jong kiba khlem sur bad ki bym nud ban ang ia ka shyntur watla ki shah ban bein bad shah thombor. U Jisu u iakhun ryngkat bad ki briew, u ai ka jingkyrmen bad ka jingim ba dap kyrhai. Ki briew ki shah pynmong bad shah pynmynsaw ka longbriew-manbriew jong ki ha ki rukom bapher.
Mynta kumne ki nongshong shnong ki shah pynmong da ka khlam, ki shah pynmong da ka jingkhang dam ia ka kamai kajih bad ka ap sa ka jingiapthngan. La pynmong ia ki briew da ka kharai kaba heh bad kaba nang heh, kaba pyniakhlad ia uba duk na uba riewspah .U Jisu u ieng bad iakhun pyrshah, u iakynrup ruh bad ki bor kiba pynmong ia ki briew bad u ai pat ka jingim ba thymmai ha ki briew.
Hoid mynta ngi im ha ka Ri kaba laitluid. Tangba ngi dang donkam pat ban laitluid na ka jingpyniapher bad jingleh shilliang khmat pyrshah ia ki Riewlum, ki Tribal, ki Dalit bad ia kiwei de ki niam ba rit paid. Ban laitluid na ka lhuh kaba pyniakhlad ia ki para briew bad ka jingphiah kyrdan ha ka imlang sahlang. Ban laitluid bad ban ioh ka bor, ka lad bad kabu ban kamai kajih, ban thied ban pet bad ban pyniaid bad batai hi da lade ia ka ioh ka kot.
Kumba ka long mynta ka spah ka shong tang ha ki katto katne tylli ki kti bad tang katto katne ngut ki don ka bor ban khaii, ban pynmih bad ban pyniaid bad batai ia ka die ka thied bad ka ioh ka kot. Kane ka pynkha ia ka jinglah shilliang ha ka kamai kajih bad ka rukom im. Ngi donkam ia ka jinglaitluid bad ban im ha ka Ri ha kaba baroh ki nongshong shnong, kynthei bad shynrang, kiba duna ki dkhot met bad kumjuh ruh ki kynhun LGBTQIA+ ki ialong mar ryngkat bad da ka jingieid ngi kynthup ia ki.
Ha kot, The Transformative Constitution, u Gautam Bhatia u wanrah ia ki artylli ki mat iatai, ka Riti Synshar ne ka Synshar bathymmai ha Ri India ka bteng na kaei ba ka Sorkar Bilat ka la ieh noh shadien bad ka jinglaitluid ka dei tang ka jingkylliang nongsynshar bad jingsynshar. Bad ar, ka Riti Synshar ka dei ka jingpyniaid bad jingpynkylla thymmai ia ka synshar ka bishar bad ruh ha ka Riti Synshar la bsuh ia ki kyndon ban nangiai pynthymmai katba nangiaid ki por khnang ban ai jingtngen bad jingkyrmen, ban iada bad kyntiew ia ki nongshong shnong.
Kine ki mat ki kha na ki artylli ki rai jong ka Supreme Court ha ka snem 1964 bad 1954. Ha ka snem 1964 u Justice J.C Shah u ong ba ka Riti Synshar kam shym pyndam ne pyndkut noh shi syndon ia ka rukom synshar-bishar kaba la ioh pateng na ka Sorkar Bilat bad kumta kane ka pynrem ia ka rai jong uwei pat u nongbishar, U Justice Vivian Bose uba shiphew snem mynshuwa, ha ka snem 1954 u ong ba ka Riti Synshar ka pyndam noh ia ka jingsynshar donbor bad ha ka shi khyllipmat ka pynkylla thymmai ia ka synshar ka bishar halor ka nongrim ba “ka mon bad ka bor u paidbah nongshong shnong ka long halor duh, bad ym don kyrdan, ym don bakhraw, ym don ba poh bad ym don jingiapher…” Ka Jinglaitluid bad ka Riti Synshar ka dei ka jingpyniaid bad jingpynkylla thymmai ia ka synshar ka bishar. Halor kane ka nongrim la pynrung ia ki hok tynrai jong ki nongshong shnong ha ka bynta ba Lai jong ka Riti Synshar bad u Mahatma Gandhi u la iasaid tyngeh ban pynrung ia ka hok ban kren bad pynpaw laitluid ia ka jingsngew, wat ki jingkren ne ki jingsngew kiba lah ban wanrah ia ka “revolution” ne jingiakhih ba radbah.
Ka Jinglaitluid bad Riti Synshar ki pdiang bad niewkor ia baroh ki jaitniam bad baroh ki don ka hok ban ialap bad hikai. Ka Riti Synshar ka iada bad kyntiew ia ki rit paid bad ka khanglad ia ki heh paid ban thom jubor bad pynbor ia ka rukom im jong ki ha kiwei. Ngam kren hangne tang kum u Khristan, hynrei nga kren ruh kum u Khasi bad ka jinglong tynrai khasi ka don jingiadei aiu bad ka niam ne kolshor Hindu?
Ka Jingshisha ka dei ka jutang kaba iakhlei bad ha ka Sngi ba ioh jinglaitluid ki nongshong shnong ka Ri India ki iakhlei jutang hapdeng jong ki bad ki iateh ruh bad ki bor synshar ban synshar katkum ki nongrim. Kane ka dei ka Jingshisha bad ka Jingshisha kan pynlait luid ia ngi.
Ah Trai to ialam ia ngi-
Na ka jingdum sha ka jingshai
Na ka jinglongmraw sha ka jinglaitluid
Na ka thok ka shukor sha ka hok ka shi kyntien
Na ka jingiap sha ka jingim- Amen
Phi don ban ong eiei?