Ex.Rev.K.Langrin,
Seiñduli, W.K.H.Dist.
Paralok kiba la ioh ban pule ia ka jingthoh jong nga ba la mih ha ka 26.03.2020 ba nga la ai kyrteng “Ka khlam mynshuwa bad mynta”, nga ngeit ba phi kwah ban tip sa ia ki khlamrit, kiba la ktah jur tang ia ka ri Khasi bad Jaiñtia, khamtam eh ia ka ri Maram bad ri Lyngngam. Kato ka jingthoh ba mynshwa ka kren beit ia ki khlam bah ba mih na ki ri nongwei. Kane kaba mynta pat ka kren ia ki khlam rit ba la jia bad mih na ka ri jong ngi. Kita ki dei ka khieshohrieh, u Rakot bam briew bad u Ñiangthylliew. To ngin ia peit tiak khyndiat tang kum ka jingpynkynmaw.
1)Ka khieshohrieh:- Kane ka jait jingpang ka dei ka khlam ba la ktah jur ia kari khasi hyndai, khamtam eh ia ka ri Maram bad ri Lyngngam. La ong ba da ki hajar hajar ki briew ki la iap ha ka khlam khieshohrieh. Namarba ki Maram bad ki Lyngngam ha kato ka por ki dang ia kñia, haba la khie ka khlam ki shu kñia da ki syiar ki sniang. Ki pynjaw da ka snam mrad ha ka ‘ladew ne slakait bad sa leit pynkie ha ka wah bah. U nongkñia u ong ia kine ki kyntien,”Ko khlam khieshohrieh, nga bret ia pha ha kane ka wah. To khie leit noh sha ri dkhar bad wat wanphai shuh sha ka ri jong ngi.” Hynrei kita ki Ryngkew ki Basa kiba ju ker ju da kim lah ban lap ia ka jaka shong jong ka khieshoh. Ki kheiñ ba ka shong rieh hangno re hangno. Dei namarba kim lap ia ka jaka shong ba ki briew ki sa khot kyrteng “Khieshohrieh”.
Kaba mut kaba rieh. Ki Maram ha kito ki snem ki la lap ia uwei u dawai ba lah ban pynkoit ia ka khieshohrieh, uta u dei u hur kthang da kaba bam.
U bah Dmikstar Lyngdoh Nonglyngkien, uba long u Secretary ka kur Lyngdoh Nonglyngkien bad uba tip bha ia ka kñia ka khriam, uba tip lut ia ki riti dustur ki Maram u iathuh ia nga ba ka khlam khieshohrieh ka la sdang naduh ka snem 1793 bad kut ha ka 1800. Ïa ki khlam kiba shuwa ia kata te um tip. U la iathuh ia nga ba ha kita ki 7 snem ka jingiap briew ka la long kaba shyrkhei haduh ba ym lah shuh ban thang bad lehniam.
Namarba ka jingiap ka long man la ka ïing, kumta la ia rai ban thang noh la ka jong ka jong ka ïing. Ka jingthangbriew ka long man ka sngi. Lada ïap u kpa ne ka kmie dei ban thang tang da ki khun. U bah Dmikstar u iathuh ba ka la don kawei na ka kpoh Lyngdoh Nonglyngkien kaba la iap duh syndon. Kata ka dei ka kpoh jong ka Wanmahsaw Lyngdoh Nonglyngkien. Ka Wanmahsaw ka la kha tang ia ka Sain Lyngdoh Nonglyngkien. Ka Sain ka la kha tang ia u Pdah bad ka la iap noh ha ka khlam. Te ka kur Lyngdoh Nonglyngkien ka la rai ban ym thang shuh ynda iap sa u Pdah. U Pdah pat namar ka jingsngewdom u la phet noh na Nonglyngkien bad u la leit seng noh da ka shnong thymmai jong u ba la khot “Mawthawpdah”.
La iathuh ba ha ka por jong ka khlam hyndai, dei ka miaw bad ka blang kiba iarap ban beh noh ia ka khlam. La ong ba haba wan ka khlam ki mrad ki iohi. Ka miaw ka ju byrngem byrsit tang shu iohi ia ka khlam. Kumjuh ka blang ka byrngem “bloh, bloh, bloh”. Ka jingngeit jong ki Maram hyndai ka long ba lada thang da u shñiuh miaw da wieh ha ka um bad dih ia ka ka pynkoit na jingpang khieshohrieh. Ki masi, ki sniang bad ki syiar pat ki dei kiba khot sngewbha ia ka khlam. Dei na kata ka daw ba haduh mynta ka dang don ka khlam syiar, khlam sniang bad khlam masi.
Katkum ka jingong jkng u bah Dmikstar, ka jingkhie jumai ha ka snem 1897 dei ka la long kum ka khlam kaba la pyniap bun briew. Nangta u ong shuh shuh ba ka la don sa kawei ka khlamrit marbud ia u jumai, kata ha u snem 1898, tangba ka jingiap kam da bun than. Dei halor kitei ki jingjia ba ki Missionary na ri Wales ki sa iohlad ban pynrung ia ka niam khristan, da kaba ki ai dawai bad ialap artad ia ka Gospel. Lada phi kwah ban tip kham bniah, phun ia u bah Dmikstar Lyngdoh ha u no.8837474016.
2)U Rakot bam briew:-Ïa kane ngan shim na ka jingiathuhkhana ki tymmen Lyngngam. La iathuh ba ki Lyngngam ki wan na Mongolia bad ki la iaid ia ka lynti kaba jngai katta katta. Ki la hiar shaduh duriaw Bay of Bengal bad ki sa kiew shaphang shatei lyngba ka wah Brahmaputra. Ki la lap ia kawei ka jaka ba rben ki khlaw ki btap bad ba biang bha ban rep lyngkha.(ïa ka snem te ym don ba tip). Ki Lyngngam ki la shong hangta bun phew snem ban rep lyngkha. Hadien bun snem la wan poi sa ki Garo. Ki Garo ruh haba ki iohi ia ka jaka ba pahuh ban rep, ki la shong shnong hangta marshiliang ia ka shnong Lyngngam. Ha kawei ka sngi la wan mih uwei Rakot bam briew, u la rung sha shnong briew bad u la bam naphang. Te ki Lyngngam bad Garo ki la iarai ban iatrei lang ban ioh pyniap ia uta u rakot. Hynrei kim lah. Na ka daw ba kim lah ban ialeh ia u rakot ba ki sa ia kynnoh mar kylliang. Ki Garo ki khot sin ia ki Lyngngam “Megam”, kaba mut ,”bieit”, ki Lyngngam pat ki khot sin ia ki Garo “Dko”, kaba mut “Tasngeng”. Dei na kata ka daw ba ki nongthoh kot khasi ki thaw ktien kynnoh bakla “U lyngngam u Diko”. Bad dei namar ba ki Lyngngam ki shah bam ha u rakot ba don kiba sngewthuh bakla ba ki ia kynnoh pynban “Lyngngam bam briew”. Ha ka jingshisha u bam u rakot ia ki briew.(Ïa ka jingbatai shaphang ka jingmut “Lyngngam” ngan sa thoh pat kham hadien).
Hapdeng kum kata ka jingeh, la wan mih uwei u nongiarap. Ha kawei ka sngi katba ki Lyngngam ki dang shong rieh rit mynsiem, la wan mih bluit uwei u miaw. Uta u miaw u la kiew najrong jong ka ïing bad u la ryngkoh sha tbian. U la kylli ia ki briew, “Balei phi khuslai?” Ki briew ki la iathuh, “Ngi tieng ia u rakot bam briew. Shibit da wan ma u te katno ngut kein ngin shah bam.” Uta u miaw u la ong, “Lada phin shah ia nga bad ia ka lok jong nga ban wan shong ha ïing jongphi, bad ba ka lok jong nga kan kha khun ha jingthiah jongphi te ngan pyniap ma nga ia uta u rakot.” Kita ki briew ki la ia ong, “Lada me lah shisha ban pyniap ia u rakot te ale ma me bad ka lok jong me, wan shong noh bad ngi, to kha khun, to thiah, to bam bad to eit ha ïing jong ngi.”
Mar kumta, la iohsngew ia ka jingkhih ka khyndew ñiur ñiur. Ki briew hangta ki la shu peit rit mynsiem haba ki la iohi ia u rakot. U miaw pat da ka jingphuh samrkhie u la mih shabar. Ynda poi u rakot, u miaw u la pdiang sngewbha da kine ki ktien, “Khublei syiem kynrad. Nga la iohsngew ia ka nam bad jingkhraw jong phi, tangba ngam ngeit lada ngam pat iohi ia ki kam.” Uta u rakot u la ong, “Me kwah ngan leh kumno?” U miaw u la ong, “Lada phi dei shisha uba stad, to pynkylla hati ialade.” Uta u rakot u la kylla hati. Nangta u miaw u la ong biang, “To kylla khla.” U rakot u la kylla khla. Kumta terter haduh ban kylla khnai. Haba u rakot u la kylla khnai, u miaw u la kynrup trait ban pyniap. Kram! La kyllon iap uta u rakot bam briew.
Hangta ki Lyngngam bad ki Garo ki la ia mih lang da ka jingrisa ba la iap u nongbam briew. Ki ka iaring ia u rakot ban tep ha kawei ka jaka ba khot “Jugigopa” kaba mut ka jaka tep ia u ksuid. Ynda la kut ka thma pyrshah rakot, ha kawei ka sngi la khie sa ka thma jaitbynriew na ka daw ba ki iaknieh jaka rep. Ki Lyngngam namar ba ki kham rit paid ki la phet noh. Ki la kiew shaphang shatei haduh ban poi ha uwei u lum ba khot “Kulang” bad ki shong shnong hangta ba la khot Nonglulang. Ka Nongkulang ka dei ka shnong banyngkong eh jong ki Lyngngam kaba la dap mynta palat 900 snem katkum ka khana tymmen.
Ka jingbymroi stet ki Lyngngam kam dei tang na daw ba bam u rakot hynrei dei ruh namar ba la sar da ka khlam pynhiar bad khieshohrieh. Lada phi kwah ban ioh jingtip ba kham thikna leit iakynduh ia u bah Dibit Ñianglang ha Nongdaju uba long u riewtymmen uba dang kynmaw ia kita.
3)U Ñiangthylliew:- U long u jait khñiang uba la pyniap bun briew ha ri Lyngngam hyndai. Ki nongkñia ki la pyrshang ban kñia hynrei kat nang kñia katta nangjur. Ka sorkar India ha kito ki por ka la ioh ia ka dawai Tika. Lada ym lap ba ai tika te ka jingiap ka jur. Phi ki samla lehse phi iohi ia ka dien tika ha ka tyrpeng kadiang jong ki tymmen. Ma nga ruh nga shah tika arsien ha ka por ba nga dang khynnah rit. Kaba nga kynmaw malu mala lada ngam bakla dei ha u snem 1965. Ko paralok, peit ha ka tyrpeng kadiang jong phi, lada don dien tika ka mut phi la tymmen hynrei lada ym don te phi dang long khynnah ha khmat jong nga.
Paralok, kitei haneng ki dei ki khlam rit ba jia ha ka ri jongngi. Kito ki khlam ba mih na kiwei ki ri ki dei khlambah ba shait shisien man ka 100 snem, man ki snem ba kut ha u 20. Ka khlam ba mih na ri China mynta ba tip u Coronavirus , ka dei ka khlam bah. Lada donbok donksaw te kane ka khlam ksn ym jia ia ka ri jongngi. To duwai jarjar ha la ïing. Pdiang ia ka jingong U Jisu ia ka kynthei nong Samaria ha u Ioan.4:23 ba ka jingmane Blei bashisha kam dei halor uta u lum ne ha ka temple hynrei ka jingmane Blei bashisha ka long ha ka mynsiem bad jjngshisha. Ki Israel myndai ki tah da ka snam khun langbrot ha ki shawkad jingkhang ban lait na ka khlam, ma ngi to ngin synreit da ka snam U Jisu uba long U Khun langbrot batlem jong U Blei. Amen
Phi don ban ong eiei?