Badapjied Kurkalang
Kaei kaba pynlong ia ka ri Bilat kaba rit napdeng ki ri Iurop ban synshar ia ka ri India baroh kawei? Hooid, ki don shibun ki daw kiba ngi lah ban shem, hynrei kawei na ka daw bah bakhraw kaba ngin ia peit mynta ka dei ka shongkha shongman. Namar ka shongkha shongman kaba skhem ka pynmih ia ka longiing longsem kaba khlain bad ka kyntiew ruh ia ka ioh ka kot bad ka roi ka por ia ka jaidbynriew hi baroh kawei.
Ha ka snem, 1807, u William Wilberforce u la jop thiaw ha ka jingiakhun ban pynduh pyndam ia ka jingia die jingia thied mraw. Kane ka wanrah shibun ka jingeh ia ki nong Bilat kiba don kper sla sha ha ki ri Caribbean bad kiwei kiwei de, namar ka kam khaii jong ki ka donkam mraw. Ki trai jong ki kper sla sha kiba long ki nong Bilat ki don ka buit kumno ban pynmih mraw hapoh ka kper sla sha. Kaei kaba ki leh ka long, ki ai mynsiem ia ki nongtrei shynrang ban pyn armet ia ki kynthei, tangba ban ym shim kano kano ka jingkitkhlieh. Ka kynthei kaba khlem tnga ka hap ban peit ia i khun katto katne bnai bad ka hap ban leit trei ban pyndap ialade bad ia ki khun, tangba hadien katto katne por ka armet biang. ka jingbymlah ban pynbiang bad ialam ia ki khun kam don pat da kawei ka lad ka lynti ia ki khun, hynrei tang ban heh ban san ban trei kum ki mrad hapoh ka kper sla sha.
Kaei kaba nga kwah ban ong ka long, nga shem bun napdeng ki kynthei Khasi ki long kiba shah ieh khunrei bad ki khun ki kti ki heh ki san khlem kpa. Hooid, ki don ki daw ia kaba ki shah ieh khunrei namar ba ki iapoi shongkha bad ki nongwei bad nga ngeit kiba kham bun hi ki dei ki kpa Khasi kiba ieh ia ki tnga ieh khun. Ngim sngewthuh ba kane ka dei kawei na ki daw bakhraw kaba ka jaidbynriew jong ngi ka hiar haduh katne katne.
Shubuh u kpa u don ar ngut, lai ngut ne saw ngut ki tnga bad na man la ki tnga u don ki khun bad u khlem iashong neh wat tang kawei ruh napdeng jong ki. Kaei kaban jia ia kato ka longing longsem? Nga ngeit kaei kaban jia ka long ba u la pynrem shisyndon ia ki tnga, ki khun bad ialade ha ka jingduk. Balei ym shym la ieit tang ia kawei ka briew, iashong bad don khun bad ka? Da kaba leh kumne ka pynlong ia ka longiing longsem ba kan long kaba skhem bad kane ka ai ka jingshaniah ia ka tnga bad ki khun ha la u kpa ba lada ka long kumno kumno ruh u kpa un ym iehnoh ia ki. Kane ka nang ai bor shuh shuh ia ka tnga bad ki khun ban don ka jingkyrmen kaba skhem ha u kpa bad ka lawei na ka bynta jong ki ruh.
Hynrei, lada peit ia ka jinglong jong ka shongkha shongman mynta la ikum ba ngi la ia bud ia ka rukom ka riti jongno re jongno kiba ong ba jingshongkha hapdeng uwei u briew bad kawei ka briew ka dei ka jingngeit kaba rim kaba la thaw da ki nongialam niam namar ba kim kwah ban pynsngewbha ialade. Bad kaba kham thamula shuh shuh ka long kumba ngi la shah ktah na ka jinghikai ba ngi ki briew ngi wan na ki shrieh, namarkata ki shrieh kim ju shongkha, ki shu ialehkai ia ka jingialehkai shrieh jong ki khlem kano kano ka jingiadei. Namarkata ka pynmih kein ia ka jingjot jingpra ha ka iing ka sem bad ka jinghiar ha ka jaidbynriew hi baroh kawei.
Hynrei, ka shongkha shongman kaba katkum ka jingngeit Khristan ka dei ka jingmut kaba wan na U Blei. U Martin Luther u kren shai ia ka jingmut halor ka shongkha shongman ha ki jingthoh jong u kum ha ki kot kiba ngi tip ia ki kum ki “table talk.” U Blei Uba thaw ia u briew bad ka briew ha ka dur jong U ba kin long kawei bad don ka jingiadei kaba neh junom. Kine ki shitnga hadien ba ki la ioh khun ki sdang ban sngewthuh shuh ia ka mynsiem jong ka jinglong kpa bad jinglong kmie U Blei. Ka jingsaphriang jong ka Baibl ka pynlong ia ka ri sepngi ba kin long kiba khlain namar ba ki sngewthuh ia ka ban tei ia ka nongrim kaba khlain kaba long ka shongkha shongman.
Ki riewpyrkhat bad nongsain dur jong ka ri India ki sngewthuh ia ka daw barieh jong ki ri sepngi bad ha u snem 1955 ki pynduh shisyndon ia ka jingiashong bun tnga hapdeng ki Hindu.
Ngi don shibun ki issue hakhmat jong ngi kum ka jaidbynriew, hynrei lada kane ka jingmut kam suh thied ha ka jingmut jingpyrkhat jong ngi ka mut ba ngi dang jngai ban sngewthuh ia ka nongrim kaba donkam tam ban kyntiew ia ka ri bad ka jaidbynriew.
Nga ngeit ruh ba ka ktien kaba ngi kren ki don ka bor ban pynkylla wat ia ka jingmut jingpyrkhat jong ngi haba ngi pyndonkam ia ki. Haba nga pyndonkam ia ka kyntien “ tnga” ha ka jaka jong ka kyntien “lok” ia ka tnga jong nga, nga shem ba bun napdeng kiba ha iing ha sem, ki paralok parajor ki ia rkhie pynban ia nga la ikum ba nga kren da ka kyntien mynhyndai ne ka kyntien kaba ngim ju da ia kham pyndonkam shuh mynta. Ha nga marwei nga shem jingeh ban khot “lok” ia ka tnga jong nga, namar kum u Khristan ngam shem ba U Blei ne ka Baibl ka pyndonkam ia ka kyntien “lok” ha ka jaka jong ka “tnga.” Namarkata ka daw ba ngi ia poi ban iakylliang na kawei ka briew sha kawei pat khlem don kano kano ka jingpynrem, namar ba ki dei tang ki lok.
Hadein ka kyntien kaba ngi kren ka don ka bor bad ngim lah ban sngewthuh ia ka bor tang lada ngi shimkhia ia ka jingmut jong ka kyntien.
Khadduh khadwai, ka shongkha shongman ka dei kaei kaei kaba U Blei jong ka Baibl U la pynkhamti naduh kaba nyngkong (Jen 2:24). Ka jingmut halor ka jingshonkha hapdeng u tnga bad ka tnga baroh shirta ka jingim ka dei ka jingmut Khristan, phim ym shem ia kane ka jingmut hapdeng ka jingngeit Hindu, Jew, Islam, Buddhist bad kiwei kiwei de.
Kane ka shongkha shongman katba kum ka jingngeit Khristan hapdeng u tnga bad ka tnga baroh shita ka jingim (Markos 10:9), ka pynlong ia ka tnga bad ki khun ban don ka jingshaniah kaba skhem ha la u kpa bad ka lawei jong ki ruh. Kane ka ai ia ka nongrim kaba skhem hapdeng shi tnga bad ka pynmih kein ia ka longiing longsem kaba khlain bad ka kyntiew ruh ia ka ri bad ka jaidbynriew baroh.
Phi don ban ong eiei?