Ka koit ka khiah (health) ka dei kawei kaba ngi da kheiñ kor haduh katta namar ym don tyngka pliah ka ban kham kor ban ïa ka koit ka khiah, ki ju ong ka kyntien ruh ba la da pang shitom ne don ha ka met ka bym koit bym khiah te wat u lum ruh ym madan.
U Khasi naduh ka dang kynthong ka pyrthei ka mariang hi u long u ba leh khuid leh suba bad u bad a phikir hi ia ka koit ka khiah katta kaba mut lada dei don ka pang ka shitom ki bam dang ki phlang ki kynbat ne haba la khamjur ki leit sha ki nongsumar khasi (traditional healer). Ha ki por mynshuwa ym don kita rukom sumar ha ka juk mynta (Modern medical Science) kiba baroh ki briew khamtam sha nongkyndong kin ïoh ka lad jingïarap namar kawei kalong ba yndon ka kali ki motor bad poi sha shnong jong ki ne wat ki surok ruh ym pat ban pyniashnoh ne wat ki surok ruh kiba don ruh kim long ki ba suk ban leit ban wan. Wat lada don ki jaka sumar na ka liang jong ka sorkar (health centre) hynrei ym judon Doctor te ki briew ki ïoh ka koit ka kot ka khiah bad sumar sukher da ka jingshaniah na ki nongsumar ba don sha shnong jong ki ne hajan shnong, khah khah ruh judon ki jingjia ki ba sngewsih namar kine ki dieng pynkiang ha ryngkat ka jingban ki jingduk ryngkat bad ka bor jingnang jingtip. Hynrei haduh mynta don ki jingpang kiba ki nongsumar khasi ki lah bha ia ban pynkoit ne pynjem. Te hynrei lada kat kum ka jingstad ne bor wad jingtip (research) bad ka jingiaid jong ka por kine ki rukom sumar ba mynta (allopathy & surgery) ki da lah shisha ban pynkoit wat ïa ki jingpang ba ma ha duh katta katta lada don ka mynsiem sngewlem ne kylluid mynsiem ban trei wat sha ki jaka ba pajih na sor.
Ka jingkylli bad ka jingkhñium u ba bun balang hang ne ka long balei keiñ ha Jylla (state) jong ngi pat kata ka lad jingïarap ïa kiba pang ba shitom pat ka long da khongpong wat lada ki poi sha kita ki jaka sumar ba paka ne wat da ki theh da ki lak da ki putit?
Hangne wat lada nga khlem da leh than ka field work hynrei kine tang khyndiat ki jubab kiba nga ioh sngew bad ïohi la ki jong ki khmat lada dei ki bahaïing ha sem, paralok parajor ne paramarjan marpa awt ha ki kot khubor kumta ter ter.
i) Hato balei ha ba ia kren ïa ki Longkmie kiba leit kha khun ha ki hospital shimet (Private) kim ju lah kha hi? hynrei kiba ha ki hospital sorkar ki lah ban kha lyngba ka lynti hok. Tip balei ba ki Doctor ha ki hospital sorkar kim nang puid ne imat? Hangne la don kawei ka nongmuna kaba i Longkmie ba phah sumar ha hospital shimet ynda la jan dei ka por kha hana ba ym long ban kha hi naba bun ki daw ne jingpynwit ki ban ktah ïa ka kmie bad i khunlung. Hynrei ita i kong hadien ba la peit ia ki test bad scanning ki biang lut, don bok ba i banang bastad te i sngewthuh ïa ka jingpyntieng kohtympan mar mar i lah leit kynduh ïa iwei Doctor na Ganesh Das hospital ban ioh ia ka rai kaba ar (second opinion). Ka jingstad paka ita i Doctor da kaba ong yn ai lad shuwa ar sngi lai sngi ban kha hi namar ka por ruh dang biang. Hangne ïeng ka hok namar ka ba sngewtynnat ka long ba tang ar sngi hadien i la kha hi. Ban da shu shaniah dieng pyut ha ita i doctor private te la jot ka met, ringsdot sa ka mynsiem bad kan rben ka kamai pap jong ki. Tip imat don katto katne Doctor hospital shimet te imat ki leit pyntbit tang ban puid ne ?
ii) Shisien pat ladon sawei ka jingjia (case) ba uwei u bah u leit shim da dawai hospital shimet hadien ki test bad scanning la bthah ban hap thiah hospital namar ba don maw ha u khyllai bad kida ong hap ym long ban pyndier. Te uta u rangbah ruh u sngewthuh la ka jong ka met bad ka jingpang ba u don ha ka met jong u. Da kaba artatien ne bym shaniah ia ka rai u la leit noh sha International hospital (ba mynshuwa), guwahati ban ioh ia ka rai ba khuid ba suba bad suk mynsiem, ynda u leit poi shim dawai shathei marsien rung ha tyngkong uta u Doctor u la kylli mano ba pang na phi ba ia wan shane? U da ong tang shu peit ia ka dur u ong ba ym don jingshitom eiei ia uta u bah, wat la katta u da ong ruh ba ym treh peit ïa ki report na Shillong hynrei u leh hi da kiwei ki test bad ynda la dep ki test u ong shu dih tang kine ki dawai ynnai wan shuh. Katno suk ka mynsiem uta u rangbah u ba la shah rai pang kyllai ha hospital Shillong bad shah sumar tang da ka jingstad bad jingkhuid mynsiem uta u Doctor na ri thor..
iii) Sa kawei pat la don iwei i kong ba shah sumar ba pang TB la bun bnai hangne ha ki Doctor ha Shillong. Ine i kong hadien ba la ïa syllok lang ha ïiing namr ba ym shim ïoh ka jingkoit te i la pyrshang ban wad lad noh na sha CMC Velore. Ynda i poi sha Vellore ryngkat bad u tnga ha ka mynsiem ba sngewkhia ki la pyrshang ban sdang noh ban kynduh ïa ki Doctor shathie. Ki bun ki test la leh hynrei ki la lap pat bym dei ka TB hynrei dei da kawei pat ka jingpang ba ki Doctor shathie phah thied tang uwei u dawai kuli (tablet) haduh ba uta u lok ita i kong u la lyngoh bad ka dor ruh jong u dawai ruh ba tang hapoh 100 tyngka. Naduh katta ka sngi ïoh ka koit ka khiah ita i kong ryngkat ka suk mynsiem lem baroh shi ïing. Kan jia aiu lada shu sumar ba pang TB shane sha Shillong ita i kong?
iv) Ka jingjia sa iwei pat i longkmie ha kaba la sumar ia i shane sha Shillong ba i don pylleng wieh ha ka jabieng. Wat la i dih dawai da ki snem kynthih hynrei ka jingkhering (seizures) te kam jah shuh. Te kaba khatduh jong i ki la puson bha ban leit shim dawai noh na sha Guwahati. Ynda ki Doctor shathie ki peit ia ki dawai ba la dih baroh shi katta ha ryngkat ki test ki shim ïa ka rai ba ki Doctor shane sha Shillong ki la ai ki dawai ba khlaiñ bor palat te ka la shimpor biang biang ïa ki Doctor shathei ban sumar ne pynkoit biang ïa ita i kong. Hynrei kaba sngewtynnat bad kaba phyllaka long ba ita i kong haduh mynta i da ioh ka koit ka khiah ba janai tam.
v)Kawei ka long ïng ka lah sah ha dumdngiem bad jingsngewsih haba u khunlung jongki hadien ba la phah leh test bad sumar ha Shillong ki ong ba don u cyst ha ka jabieng te la ai jingmut da ki Doctor ba stad tam eh shane ban shu puid (operate). La dum ka buit ka stad ki kmie ki kpa bad ka tieng bad ktha khlieh reng. Ha ka ba kut ki la leit phah sumar noh shabar jong ka Jylla. Kaba phylla ka long ba da ki dep leh lut ki test ym don kam ban puid ruh hynrei ki dawai ki ioh tang khyndiat.
Kine haneng ki long tang khyndait eh kiei kiei ba ngi shem bad lap ïa ki jingshisha. Lada thoh lut te yn ym lah jer shuh. Na kitei ba la jer haneng kidei ki briew ba lanang lastad bad don ki lad ki lynti ban phah sumar shabar na ka jylla jong ngi. Te kan jia aiu pat ïa ki baduk ba rangli bad ki ba dang duna ka jingnang jingtip. Namar ha ki briew ba shida, bym don lad, dang duna ka bor jingstad ne wat ki nongsor ruh ki shaniah beit ha ka rai ki Doctor. Ngi ju shim hi ba ki Doctor ki ba bat ia mynsiem briew haba don ka jingsumar bad ki. Te lada ki Doctor ki shu kwah tang ban kamai pisa ne ban ioh bonus ne ioh promotion te ka mut ba ki lah leh kai ia ka jingim briew ne spah jong kiwei khamtam ki kup shiliang ki sem shilliang. Te wat ki bor pynïaid jong ki hospital ruh kin peit lada ki i ba kim lah sumar ymdei ban bat jubor ha hospital ne ai mynsiem shukor tang ban ban ioh kamai kham bun ma ki. Hangne ha Jylla jong ngi ka buh hospital te imat ymdei ban ai jingshakri ïa ka koi ka khiah hynrei ban kamai pisa ne leh business. Tip balei ba kham bun na ki hospital ne lad sumar shabar ki da ki da phikir bad kheiñ ruh ïa ki nongpang kum ki briew briew ym kum ki blang ki sniang, shawei ki da batai ne kren pynsngewthuh ïa ki nongpang ne ki nongsynran wat lada dei ban sumar ruh, katba shane pat ban kylli than eh ruh i kumba ki dom ne tip kim da tip bha ïa ki jingpang, ynda peit i kumba ki shu antad bad ki da sngew ruh dei tang ma ki batiplut. Ynda puson bha te ka phah sumar pang shane dei tang ban shu ïoh lad jingiarap shipor (First Aid) ynda ïoh lad te dei ban leit beit shabar. Hynrei ka jingeh mynta ïa ki bym don lad yn leh kumno? To shu kynto ïa ki lad sumar shane baroh ba kin shim kum ki nongpynkhiah ym kym ki nongkjit spah ne leh dusmon. Da kynmaw ba ka burom u Doctor te kham ñiar ba ki briew ki kiar ïa ki rai jong ki namar nongpang ki da shaniah tylli ha ki. Kumba shu ong noh dei hi maki ba bat ïa ka mynsiem briew ruh.
Dei ruh ban ïa roh wat la katta bun ki saikhum saiteh hynrei dang don ki Doctor kiba sumar pang ym tang na ka daw ka pisa hynrei ki da kmen ban ïoh ban pynkoit pynkhiah. Kum ba yn shuh ai nuksa don uwei u Doctor na Sohra khlem da jer kyrteng nga te sngewdei ban ai buskit namar ka jingshakri ba pura jong u. Balei nga leit ong kumta namar haba leit shim dawai ym palat wat ia ka 250 tyngka. Khamtam lei ïa ki riewtymmen ruh u da shim da ka dor imat bym ïohnong shuh. Nga tharai dang bun kine ki Doctor sha kiwei ki jaka ruh nga kyrmen kin dang trei shitrhem.
Lyngba kane ka antor nga kyrmen ba ki ba leh kyllut kin ïohsngew bha, ba byrie thok ruh kin ïohi shai kdar, kiba leh sting kin shim khia bad ba kin don ka mynsiem sngewlem sngewsynei namar ma ki ruh ki dei ki briew bad ki hap ban ïaid ki juh ki lynti. Wat kito ki ba trei hok ruh kin nang kham lah shuh ban pynjanai ia ka jingshakri. La kyrpad ruh ïa ki paranong shongshnong ruh ba kin long kiba phikir ym ban shaniah tang ha uwei u Doctor hynrei dei ban da iamir jingmutlang bad thaw ki lad ki lynti ban ioh ki jingsumar kiba paka bad ruh ban ym shah ïalam bakla ne thok ha kita kiba kam kum kita ki nongri nongda mynsiem.
S. Dkhar
Khliehshnong, Sohra
Phi don ban ong eiei?