Da U Josper S Dura, Nongshken
“Bun jingpynpep, jingjynjar ruh; pyn bakla ha ri khlaw”—PHB121(6).
Haba ialeh thma ka Ri Israel pyrshah ia ki Ri Arab kumba ka la jia ha ki snem kiba mynshuwa, ki Khristan hangne ha Ri Khasi Jaintia , hapoh mynsiem jong ki, ki iashah liang sha Ri Israel.Nga ngeit ka leit long kumta namar ba u Jisu Khrist, u nongseng ia ka Balang Khristan, u dei u Nong Palestine.Ha ka juh ka rukom , nga ngeit ba ki Khristan ha kylleng ka pyrthei ruh ki ia sngew kumta hi.
Ha shuwa ka snem 1948 HK, ym don satia kano kano ka Ri ha ka pyrthei ia kaba khot da ka kyrteng “Israel”. Ba la tip kum ka “Cannan” ha ka Bible Bakhuid , ka “Palestine” ha ka history bad ka “Israel” hadien ka 1948 , dei kane ka Ri ba U Blei u la kular ia ki kpa tymmen jong ki Jew- u Abraham , u Isaak bad u Jakob 4000 snem mynshuwa ba ki nong hiar- pateng, na ki, ki la ioh pateng ha ka snem 1948.Baroh ar tylli ki ktien- Israel bad Jew- ki kdew sha briew kiba long kajuh ka jaidbynriew.
Tel Aviv: Ka dei ka sor bah kaba itynnat kaba don harud ka duriaw Mediterranean .Ha ki por ba dang pynlong ia ka Hima Israel (State of Israel) ka Tel Aviv ka dei ka Capital jong ka Israel. Mynta ka Capital ka dei ka “Jerusalem” kaba don 55 km , shaphang mihngi ka Tel Aviv.
Jerusalem : Jerusalem ka wan na ka ktien Hebrew ka barim “Yerushalayim” kaba mut ka nongbah jong ka jingsuk. Kane ka nongbah ka don la ka jong ka History lyngba ki spah bad ki hajar snem.Dei hangne ba ka kynhun ba khlem kut por jong ki nongiathuh-lypa ki la pynbna ia ka jingsuk jong U Blei sha u briew .U David u Syiem jong ki Jew, u la pynlong ia kane ka nongbah ka Headquarter jong ka jingsynshar jong u.U la pyndonkam bad pyndonnam ia ka ryngkat ki ktien, ‘Duwai na ka bynta ka Jingsuk ka Jerusalem”.
Ka Jerusalem ka long ka nongbah kaba kham kyrpang la niew kyntang ia ka da ki lai tylli ki niam- ka Judaism, ka Niam Khristan bad ka Islam. Hynrei dei hangne- pynban ba la ia khun ia ki thma kiba shyrkhei ha ka kyrteng jong ka Niam bad ba la lyngkien ka snam ha ki madan madiah bad ki lynti ka nongbah.Ki maw bad ki kynroh jong kawei ka nongbah ki ieng sakhi tyngkrein shaphang kita ki thma ba la ialeh na kawei ka por sha kawei pat.U Sennacherib bad u Nebuchaanessar , u Ptolemy bad u Herod , u Tisus bad ki Crusaders of godefroy de Bouillon, u Tamerlane bad ki Saracens of Saladin, baroh ki la ialeh bad la ia thang pluh bad la ia pyniap hangne da ki million ngut ki briew ki la kyllon iap da ka syrti, ki waitlam ha kane ka nongbah. Ka Hima Rome ka la ioh kurup ia kane ka nongbah bad ka la bat ia ka hala ki kti 666 snem.Ha ki por jong u Jisu, ka nongbahJerusalem ka jyllei bha da ki men-leh-arsap (hypocrites) ha ka dur jong ki nongthoh bad ki Pharisi kiba la hikai ia ki briew ia kaei kaba ki da lade kim leh.
Ia ki Jew kiba la ioh pateng ia ka Palestine ha ka snem 1948 la wan rah sha Palestine laisien bad ki la mih ne la phet na Palestine lai sien bad poi wir sha kiwei pat ki Ri.
Ki Israel: Ka jingmih noh na ka la ka jong ka Ri ( lah ban ong ka jingphet shnong) bad ka jingwan phai jong ki sha ka ( lah ban ong ka jingrung shnong):-
Ka jingphet shnong ba nyngkong: K a Bible ka iathuh ba u Jakob u la shong sah ha ka Ri kaba la shong sohshnong kpa jong u, ha ka Ri Canaan kein. Na ka daw jong u ka nemsniew bad ruh ba la don lypa u Joseph (U Khun u Jakob) ha Ri Egypt kum u nongsynshar, u Jakob bad baroh kiba la mih na ka syngkai jong u, ki la leit wan sha ka Ri Egypt. Kane ka dei ka jingphet shnong kaba nyngkong jong ki Israel.
Ka jingrung shnong kaba nyngkong:- Ka dei ha ka por ka jingialam u Moses , u Aaron bad u Joshua ba ki Israel ki la mih noh na Egypt ka ri ka jinglong maw jong ki bad da kaba iaid lyngba ka duriaw basaw bad ka wah Jordan ki la poi sha ka Ri Canaan ba la khot Israel mynta. Kane ka dei ka jingrung shnong kaba nyngkong jong ki Khun Israel hadien ba ki la shong palat 400 snem ha Ri Egypt.
Ka jingphet shnong ka ba-ar: Kane ka la jia ha ka por jong ka jingpynjot ia ka Jerusalem da u Nebukhadnessar, u Syiem Babilon.Hadien ba la pynjot thiaw ia kane ka nongbah, u Nebukhadnessar u la ring mraw ia ki Israel sha Babilon.
Ka jingrung shnong ka ba-ar: Hadien ki 70 snem ka jinglong mraw jong ki ha Babilon , ki Israel ki la ioh ka lad ban wan phai biang sha Palestine.Kane ka la jia hapdeng ka snem 530 bad 420 SK. Ka dei ka jingrung shnong ka ba-ar jong ki.
Ka jingphet shnong ka ba-lai: Kane ka la jia hadien ka jingpynjot ia ka Jerusalem da u General Titus (U Rangbah shipai ka Hima Rome) ha ka snem 70 HK.I ki Israel la ring mraw da u Patsha ka Hima Rome bad nangta ki la poi wir sha kylleng ka pyrthei.
Ka jingrung shnong kaba lai: Kane ka dei ka jingrung shnong kaba khatduh jong ki Israel shapoh la ka jong ka Ri. Bad kane ka la jia haba kane ka jaidbynriew ka la ioh pat ia la ka Ri (the state of Israel) ha ka snem 1948 hadien ka UN Partition Resolution ha ka 29 tarik,November 1947 .Ka jingsynshar ki Phareng ia ka Palestine ka la kut noh ha ka por shiteng synnia haka 14 tarik, May 1948 (the British Mandate for the control of Palestine ended at midnight on May 14th ,1948) .Ha ka sngi kaba bud ha ka por 4 baje janmiet hadien ba la dep ia rwai iaka National Anthem u David Ben-Gurion u pule hakmat u paitbah uba la ialum lymbung ia ka Jingpybna (Declaration) ia ka jinglaitluid jong ka Ri Israel.
Ka mih ka jingkylli- Balei ka Bible ka sngap jar bad khlem iathuh eiei shaphang kane ka por ka balai kaba long kaba khadduh artat ka jingshah ring mraw ki Israel ha ba ia ka por kaba nyngkong bad kaba ar jong ka jinglong mraw jogn ki la thoh thikna bad kren shai ha ka ? Ka la jia long kumta namar ba ka jingrung shnong jong ki shapoh la ka ri ha ka sien balai (kaba khadduh) ka don ka jingiasnoh bad ka “Jingwan Arsien U Jisu Khrist” .Ka Bible ka ong ba ym don uwei ruh uba tip iaka sngi lymne ka por jong ka jingwan pat u Jisu Khrist. Uba tip ia kata dei tang u Blei U Kpa.
Shaphang ka jingwan Arsien u Jisu Khrist:- Naduh ki por kiba mynshuwa don bun bah ki briew ki bym ngeit ia ka jingwan arsien u Jisu Khrist. Ki nongiathuh-lypa bad ki apostol ki la dep iathuh lypa ba ha ki sngi kiba khadduh kin wan ki nongkren bein da ka jingkren bein, kiba iaid katba kum ki jingkwah brai la ka jong hi, bad ki da ong ‘ hangno kata ka jingkular ia ka jingwan jong u? Namar naduh kaba kita ki kpa tymmen ki la ioh thiah noh, kiei kiei baroh ki iai sah kumba ju long naduh myndang long ka pyrthei ( 2 Pet 3:3 -4). Nga ngeit ba wat ma ngi kiba la ngeit ha ka Niam Khristan ruh, ngi shu ia ngeit salit ne tang shi liang shi phiah ia ka jingwan arsien u Trai Jisu.Ngim nang bad ngi leh khnang ban ym nang iaka pharshi u dieng dumbur. U Jisu un wan pat sha kane ka pyrthei .U la ong ia la ki synran ba un ym iehnoh khun swet ia ki bad ba un wan pat ha ki. Ia ka jingwan kaba nyngkong bad kito ki jingiathuh lypa ki la urlong shisha. Kane ka ai ia ngi ka jingsngew –skhem kaba khraw ba ki jingiathuh –lypa ia ka jingwan ar-sien jong u ruh, kin jia long da shisha. Nga ngeit ka dei ka ‘Plan’ jong U Blei ba u buhrieh ia ka sngi ne ka tarik jong ka jingwan arsien u khun jong U, U Jisu Khrist.Um kwah ba ngi ki briew ngin tip lypa, ia ka jingwan kata ka sngi khnang ba ngin long kiba iai peitngor bad iai pynkhreh ia lade khlem sangeh naka bynta ka jingwan jong kata ka sngi bad ba ki nongtrei ia ka kam jong u kin iai trei, iai trei haduh kata ka sngi.
Ha snieh jong kane ka pyrthei da ki billion ki briew-u dohlieh, u doh iong , u doh saw,u doh stem – ki kyntait ia u Jisu haduh kane ka sngi.Wat ha kane ka Ri Khasi jong ngi ruh, ba la khot ka Ri Khristan ki dang don bun bah ki briew ki bym ngeit ia u Jisu.Nga la shu kum pyrkhat ha lade ba kane ka lah ban long pynban ‘ka jingkyrkhu ha ka riam ka bapher ( a blessing in disguise) khnang ban kham pynkhlain shuh shuh (to energise) ia ka bor ki nongtrei ia ka kam u Trai Jisu.Kan iarap ia ki nongialap iaka gospel u Trai Jsi ban ym shong thait bad thiah thai, bad ban trei bad iai trei .Haba ngi iai ap bad iai khmihlynti ia ka jingwan arsien u Trai Jisu, kam long kaba dei ban die duh noh ia kaei kaei baroh bad shu shong ap kmang ia u ha kliar jong u lum. Hynrei ka long da kumwei pat.Ngi dei ban ‘plan’ bad trei da ka jingpyrkhat ba ka jingwan arsien u Trai Jisu ka dang jngai bah; hynrei ban im pat ka jingim kaba khuid khlem jingbit tngit da kaba khmihlynti ioh u wan noh mynta ka sngi.
Ki briew kiba pule bniah ia ka Bible bin-pa-bin ki iathuh ba la thoh ha ka Testament kaba Thymmai 318 sien, ha ki 260 tylli, ki lynnong ha ka, ia ka jingwan arsien jong u Trai Jisu.Ka ioh kawei ka jaka ha man la ki 25 tylli ki dkhot jong kane ka Testament .U Moses u la leit kiew naki madan Moab sha u Lum Nebo, sha kliar Piskah, bad na kata ka kliar lum u Blei U la pyni ia u ia ka Ri Canaan ba ki Israel kin ioh kynti. Hynrei U Blei U la iathuh ia u ba un (Moses) ym ioh leit shata. Ngi la iaid lyngba ia kiba bun ki snem ha ka jingtrei ia ka kam U Blei bad ha ka jingshakri ia u tengteng haka jingsngew khlain bad hateng hateng ha ka jingsngewtlot .Ka jubab kaba kumno ngin ioh na U ha ka sngi kaba khatduh?
Beh shaphrang sha ka Ri jingkular:- U Jisu u la khreh ka jaka ia kita kiba ngeit ha u. Kata kein ka dei ka Ri jong ka Jingkular .Rwai u Nongrwai shem mynsiem :-
Ngan beh shaphrang sha la shnong bneng,
Iehnoh pop bad pyrthei;
Hynrei hapdeng jong nga bad kata ka Ri ka jingkular ka don ka lyhuh kab jylliew bad iar.Don kiba khot ia ka , da ka kyrteng “Ka Iew Jingthala” kiweipat ki khot ia ka ‘Ka them jong ki Ummat “ u Brother Yun bad u Paul Hattaway ki thoh kumne:-
Poisonous snakes, mosquitoes and leeches abound,
As do leather whips ,ropes and electric botons,
This place is like a graveyard covered with thorns,
He who enters with one devil will leave, with seven devils,
For chains can never change a man’s heart.
Lada nga dei ban poi sha katai ka Ri jong ka jingkular, nga dei ban hiar bad iaid lyngba ia kane ka lyhuh.Ha kane ka Lyhuh don lut ki jingsngewbha bad ki jingthala pyrthei, bad don ruh ki jingshitom, ki jingjynjar bad ki jingkhuslai. Ngam lah lait na kane ka lyhuh ha ka lynti jong nga sha ka Ri ka jingkular. Kaba pyntieng pynsyier bad pynartatien eh ia nga ka long ioh nga kum ksam bad ksoh ia kiei kiei kiba don ha kane ka jaka bad lada ka long kumta ngan sa shu jah klep bad sakma ha ki lynti ba kyllain jong ka. Bad hangta te ngan ym poi shuh sha ka thong ba nga kwah ban poi. Hapdeng ki jingkulmar jingmut ki jingpisa bad jinglyng-a bad ki thma kiba lai phew jait hapoh ka shadem jong nga ,nga shu ioh bor ioh mynsiem, pat haba nga kynmaw ia ka jingrwai u nongrwai shem mynsiem;-
Iaid da ka jingkyrmen , tang poi ha bneng,
Ia ki jingud jingiam baroh laweng;
Phin ioh sngew ki ktien b’un ong u Trai hi,
Rung sha ka jingkmen u Kynrad Jong Phi.
Khristan iaid da kyrmen,
Jingsuk phin ioh.
Phi don ban ong eiei?