Da U Bah Philip Marweiñ
Ka jylla Meghalaya lane ka Ri kaba shong ha Lyoh, ka la dap pura 47 snem ka rta naduh ba ka la ioh ia la ka jong ka jylla ka ka 21 tarik u Kyllalyngkot, 1972. Sa tang 2 snem thik kan sa dap 50 snem bad ngin sa rakhe ia ka Jubili ksiar lane ka Golden Jubilee bad kata kan long ha ka snem 2022. Ngeit skhem ba dang bun na ki nongpule Kotkhubor kin dang im ban sakhi ia kane ka jingrakhe pyndonburom ia ka jubili.
Ka jingheh jong ka Meghalaya ka dei 22,720 sq.km, mynta ka la don 11 tylli ki district, ka East bad West Jaintia Hills, ka East Khasi Hills, ka Ri Bhoi, ka West bad South West Khasi Hills, ka North, East, South, West bad South West Garo Hills District. Ka jingbun briew mynta ka la kot sha ka 35 lakh ngut ki khlieh briew. Ngam donkam ban kdew hangnen sa ia kiwei kiwei ki jingkhein (statistics) namar kimda donkam eh ha kaneka bynta.
Ngim lah ban len ba ha kine ki 47 tylli ki snem ka jylla ka la roi ha ki khlieh briew, la nang bun ki shnong, ki surok ruh ki la nang bun, ki kali ki la nang bun, ki skul bad kolej, khamtam ki skul jong ki balang bad ki skul shimet ki la nang bun ha ki jaka sor bad ha kyndong ruh, ki PHC, ki CHC, dispensary bad hospital ki la kham don, ki ophis sorkar ki la kham bun hynrei kine ki jingroi baroh, ki long ha kano ka rukom, ia kata ngi dang hab ban ia-bishar bniah.
Lada sdang na ka liang ka koit ka khiah, kaba long ka subjek kaba iar bha, ha Meghalaya ngim lah ban len ba ki don ki hospital sorkar kum ka Shillong Civil Hospital, ka Ganesh Das Hospital, ka NEIGRIHMS, Tura Civil Hospital bad ka Jowai Civil Hospital. Kine ki long ki hospital ba la kham rim hynrei ka jingsumar ha kine ki hospital kam pat biang satia bad ha ka jingshisha ka dang torti haduh katta katta. Bun na ki paidbah ki dang hab leit sha ki hospital private kum ha Nazareth, Woodland, Robert Hospital, Bethany bad Supercare hospital. Lait na kine bun na ki nongpang na ka jylla ki leit phah sumar shabar jylla kum sha Assam, Tamil Nadu, Delhi, Maharashtra, Kerala bad shawei shawei ban dup ioh ia ka jingpynkhiah. Ha Meghalaya ki don ruh ki CHC,PHC bad ki Sub-Centre bad Dispensary sorkar hynrei ha kine ka jingsumar kam pat long bha; ym biang ki doktor, ym don dawai bad ki jingsumar kiba paka. Kumta, bun na ki nongpang ki dang her sha Shillong lane sha kiwei ki jylla ban ioh ki jingsumar kiba paka ha ka jinglut kaba jur. Ki nongkyndong bad ki khap-sor ki dang iatuid sha sor Shillong lane sha Guwahati ne shabar. Jin da ki PHC bad ki CHC kin jin da la biang bha ki jingsumar, ym donkam ban dang iaher sha jngai. Ka koit ka khiah ha ka jylla ka dang long kaba sator bha. Lada niewtang ia ka koit ka khiah ha Meghalaya katba dang kdew ia ki jingduna, katta nang bun. Yn iakren bad yn thoh tang ia kaei kein.
Lada phai sha ka pule puthi ruh ngi lap ba ha Meghalaya dang bun bah ki jingduna. Hooid, ngi la don ki skul, ki kolej bad University hynrei kine ki long kiba kumno? Ki skul bad ki kolej kiba kham bha ki dei jong ki riew shimet lane jong ki mishon lane jong ki balang. Ki jong ka sorkar, jong ki shnong ne ki hima kim da long lane lyngkrang bad lyngkar. Bun na ki nonghikai ruh kim pat biang satia ban hikai skul ne kolej, ki dang donkam ia ka jingpyntbit bad dei na kane ka daw ba pule puthi ha ka jylla kam biang. Hooid ngi pynmih shibun kiba la pass Matrik, BA, B.Sc, B. Com bad kiwei kiwei ki degree kiba kham heh ruh hynrei ka jingtbit bad ka jingtip jong ki ka jyndong ne duna haduh katta katta. Haduh mynta ruh ngim don satia ha ka jylla ia ki Medical bad Engineering college ne kiwei kiwei ki kolej kiba dei jong ki lain bapher bapher. Lada phah pule pyntbit ha kiwei kiwei ki lain jingpule, ngi dang hab ban phah sha jngai shabar jong ki jylla ha ka Ri lane shabar Ri ruh. Ia mynta, ka jylla ka shu kiew khyndiat ha ka jingnang ban thoh bad ban pule hynrei ngim pat da don thikna ia ki briew lajong kiba la tbit ha ki jingpule bad jingpyntbit ha ki liang baroh. Kiba la pyntbit bha ruh kim wanphai shuh sha ka jylla namar ym don ka kam na ka bynta jong ki ba hab ban iit kam noh shabar jylla. ka Education policy kaba thymmai kam pat biang satia. Ka donkam ia ki buit pyntreikam thymmai ban pynbha ia ka pule puthi ha ka jylla, namarba katba nang slem ka jylla ka la nang ngam ha ka pule puthi. Lada ngim lah ban ai ia ka pule puthi kaba biang ia ki briew lajong, ka jylla kan ngam ha ki ahor jong ka ktieh bad sha ka jingjot thiaw bad kiwei kiwei ki bynta (sectors) ruh kin jot lang.
Ha ka rep ka riang ruh, ka jylla jong ngi kam poi shaei shaei ruh. Ha ka jingshisha ka rep ka la nang randien bad bun bah ki nongrep ki la iehnoh noh ia ka rep ka riang bad ki kylla noh ki nongbylla sngi ha kiwei kiwei ki kam. Ki la don ruh ki lum rep, ki kper rep bad ki pynthor rep kiba la iehnoh shrah noh namar ym long shuh ban rep.Ki nongrep ki la wad noh da kiwei pat ki kam bylla namar kim sngew im shuh lane ki shu rep wai ia ka jaka jong kiwei bad kim lah kyrda shuh ban pynim na ka. Ki Nongrep mynta ha Meghalaya, laitnoh tang katto katne, kiba la kham don seng, kiwei kiwei kiba kham bun te ka long kumba la ong, “katba nang rep nang syrdep”. Oh, ka kam rep ka don ha ka apot sepsngi mynta, lada ka imlang sahlang kam kyndit bynriew bad lada ka sorkar kam shim khia kyrpang ha kane ka bynta. La donkam ym tang ka policy kaba thymmai hynrei la donkam ban ai lem da ka kti kamon kti kadiang (hand holding) jong ka sorkar na ka bynta ki nongrep bad ha ka kam rep. Namarba lada iap ka rep ka jylla ruh kan iap lang.
Ha ka liang ka kam ka jam, baroh ngi tip kiei ki kam kiba don ha ka jylla. Na ki 35 lakh tam ki briew jong ka jylla kham bun na ki, ki trei ia ka kam rep lehse kumba 70 na ka 100, hynrei ka jingkylli ka long ka kam rep bapura ne kaba shu malu mala; ia kata ngim ioh jingkhein bad ban ioh jingkhein halor kane hab ban da leh da ka sorbe kaba man la ka thliew iing. Kiwei pat ki trei ia ki kam sorkar, kiwei ia ki kam khaii pateng ne business, kiwei ki trei ia ka kam bylla, kiwei ki trei ia ki kam lajong.Tang khyndiat eh kiba trei ha ki khyndiat tylli ki karkhana, namar ha Meghalaya kam long kum kiwei ki jylla ki kiba bun karkhana ne ki kompeni bapher bapher. Haba ki briew ki trei tang ia khyndiat tylli ki jait kam bad ha ki jait kam kiba tlot ka ioh ka kot, kumta ka ioh ka kot jong ka jylla ruh ka tlot bha (strength of the economy of th state is very weak). Haba ki lad treikam treijam ruh ki khyndiat, ki lad ioh kam ioh jam na ka bynta ki paidbah bad khamtam ia ki samla ka khyndiat bha lane ka duna bha bad dei na kane ka daw ba ka jingkhlem kam ka roi bha ha ka jylla kaba tlot palat ha ka ioh ka kot (unemployment increases in weak economy scenario).
Lada phai pat mynta sha ka liang jong ka ding ilektrik (Power sector) ka jylla Meghalaya kaba ju khlain bha mynshuwa, mynta ka la tlot palat.Tang ka ram bai ding ilektrik ruh ka la kot sha ka T550 klur. Nangno kein ban ioh peisa ban siew ia ka bai ding ilektrik? Ka jylla ka donkam la kumno kumno 600 MW ka ding ilektrik bad na lade ka dang lah ban pynmih malu mala tang kumba 450MW kata ruh ha ka por lyiur ba biang ka um slap. Kane ka mut ka dang hab ban thied ding ilektrik sa kumba 150 MW bad ha ka por tlang lei lei ka dang hab ban thied kham bun ka ding ilektrik. Ka daw jong kane baroh ka dei ba ka sorkar Meghalaya, Power Department, kam lah ban treikam bha bad kam nang kumno ban rai na ka bynta ka jingdonkam ding ilektrik jong ka jylla. Ki dang don bun ki projek ban pynmih ding ilektrik ha ka jylla kum na ka Wah Kynshi (2 tylli), Wah Umngot kawei, wah Umngi (kawei) bad na kiwei kiwei kiba lah ban pynmih pahuh ka bor ding ilektrik.Kine ki shu sahkut kai haduh kine ki sngi bym nang ban treikam ka Power Department, kaba mut ka sorkar jylla hi.
Ha ka liang ki karkhana lei lei yn nai iakren shuh. Ka sorkar ka don tang kawei ka karkhana bad kata ka dei ka MCCL ha Mawmluh (Sohra) kaba pynmih dewbilat bad kaba ai kam tang khyndiat ngut ki briew. Kiwei kiwei ki karkhana dewbilat ki dei jong ki kompeni shimet lane jong ki kompeni dkhar, khamtam kiba na Jaintia Hills bad kawei ha Garo Hills. Ki don sa ki karkhana nar ha Ri Bhoi bad kawei ha West Khasi Hills hynrei kine ruh ki dei ki karkhana jong ki dkhar shimet ne ki kompeni kiba ai kam ai jam tang ia ki dkhar ne khyllah jait bad khyndiat ngut eh ia ki khasi ne Garo. Kiwei kiwei ki karkhana barit baria ki don hi tangba kim kot rynieng ban buh ia ki ha ka kyrdan karkhana heh ne karkhana pdeng. Kumta ka ioh ka kot jong ka Meghalaya ha kane ka liang ruh ka dang tlot haduh katta katta bad kam pat lah ban synniang shibun na ka bynta ka ioh ka kot jong ka jylla. Ha ka ai kam ai jam lei lei ki karkhana ha ka jylla ki ai kam tang shi saphit eh ia ki trai muluk trai jaka.
Haba phai sha ka Tourism ne ka liang jong ka kam shang pyrthei ruh ka jylla Meghalaya ka la sdang kiew, hynrei ka kiew tang sha ka liang jong ka Sohra bad ha ka liang jong ka Dawki. Kiwei kiwei ki liang kim da kiew ei ei. Ka tourism kam pat long ei ei ha Ri Bhoi, ha Jaintia Hills, West Khasi Hills bad ha Garo Hills. La donkam ban kyntiew borbah ha ka Tourism ha kine ki liang ne ki jaka ruh. Haba phai sha kiwei kiwei ki sector ruh ka jylla ka dang thiah lyngkrang, ym da i don dak jingroi ei ei. Te ngi rakhe ia ka jingdap 47 snem na ka bynta kaei kein? 47 snem la rangbah bha hynrei ka kam pat ka dang khyllung sah, dang ap dud bad ap jingbam na ka sorkar India bad lada ka sorkar India kam ai ei ei ka jylla Meghalaya ka la kut. Kan iai long kumne hi ynda ka jylla kan kynjoh sha ka 50 snem.
Kaba sngewsih ban kdew hangne ka long ba ka jingduk jingkyrduh ha ka jylla ka la nang kiew nang kiew katba nang mih ki snem. Ka jingiapher hapdeng kiba riewspah bad ki baduk lei lei ka nangkiew (the gap between the rich and the poor have increased by leaps and bounds). Katkum ba la leh sorbe da ka sorkar ha ka snem 2010-2011 ki ba duk ki don kumba 60 na ka 100 bad kiba khlem khyndew khlem shyiap ki don 76 na ka 100. Kane long kaba shyrkhei haduh katta katta. Te ngi rakhe sngi burom jong ka Meghalaya na ka bynta kaei kein? Ngi kum ki nongshongshnong ngi hab ban pyrkhat bha ban syniang la ka jong ka jong ka bhah ban kyntiew ia ka jylla. Ngin ym ap than tang na ka sorkar. Ai ba ka sorkar kan leh ia la ka jong ka bynta. Hynrei, ha kaba iadei bad ka sorkar namar ka dei ka sorkar jong ngi ki paidbah, ngi hab ban shai bha iano ban jied ban mihkhmat ia ngi ha ka sorkar ban pyniaid ia ka jylla. Dei tad ynda ngi la ih bha ha ka jingmut jingpyrkhat ia kum kino ki briew ban jied kiba lah ban ialam ia ka jylla sha ka burom bad ka nam bad ka jingroi jingpa, ngin sa rakhe hun mynsiem ia ka jingdap snem ne dap 50 snem jong ka jylla.