Da i bah THRANGHOK SHABONG
Ka jaitbynriew jong ngi ka la shah thombor naduh ba la wan thom bor u Phareng ka ka por jong u Syiem Tirot Sing, kumba baroh ngi tip ia katta bad baroh ngi tip ia ka daw bah ba balei u Tirot Sing ryngkat ki Rangbah Khasi ki ïeng pyrshah ia ka sorkar phareng ka dei halor ka nongrim ban iada iala ka jong ka hok longbriew manbriew jong ka jaitbynriew. Ha kum kito ki por, ka jaitbynriew Khasi (Hynñiewtrep) ka la sei ia ki khun dap shynrang kum u Woh Kiang Nangbah bad ki shipai jong u syiem Tirot Sing ban ïada bad ban pha iala ka jing im na ka bynta ka kur ka jait, ka shnong ka thaw bad ka ri badka jaitbynriew.
Ngim lah ban leh ba ka jing hiar thma/thombor jong u dohlieh (Phareng )shaki bun ki bynta jong ka pyrthei ka dei ban pyn kylla niam lut ia ki briew ka pyrthei bad ban shynshar donbor ia baroh da ka jing thmu ban pyn long ‘Kawei ka pyrthei kawei ka niam’, Watla ka kyntien jali jaum ba ki kren kumwei, hynrei ki kam ki kren jam bad pyni shai kdar da kumwei. Ki la jop thma ruh ia kine ka Ri Khasi jong ngi bad kila ioh ruh ban pyn kylla niam ia kiba bun kiba tlod ka bor pyrkhat bad kiba tlod ka bor jing ngeit bad kiba ngeit biej. Ynda u la lah ban pyn kylla niam kumne, u la sdang kumno ban leh ban pyniar ia ka jing pyn kylla niam ia ki Khasi da kaba ai kam ai jam bad da kiba bun ki lad ki lynti ha kaba u la lah ban teh mraw ia ka bor pyrkhat jong kiba lui lui bad ban sloit noh ia ka pyrkhat Khasi bad ban thep da ka pyrkhat nongwei. Naduh katta ka por, la sakma ka pyrkhat Khasi bad ka pyrkhat pyrdaiñ la shah teh mraw ha katta ka pyrkhat nongwei haduh ba la poi sha u pud ba ki hap ban kohnguh kat kum ki hukum bad ki adong kumba la btah bad ban seng ia ka balang kristan banndang iar lanu pud u sam. Kumta, ki ba la kylla niam ki hap ban bud kat kum ka mission ban dang sa ia kiwei kiwei ruh bad ki da trei borbah haduh katta katta.
Ngam lah ban len, hap kren ia ka jing shisha ba ka Balang Kristan bad kiwei kiwei ki kynhun niam bad kiwei kiwei ki jaitbynriew ki hiar thma ia ka jaitbynriew Khasi ne ia ka niam Khasi/Niamtre da kiba bun bah ki lynti da kaba jar jar bad kaba shyrkhei ba nga la ioh sngew da la ki jong ki shkor, ba iohi da la ki jong ki khamat bad ba shem da la ki jong ki kam. Ki katno katne ki long kine ba nga kdew ha rum:-
- Lyngba ka jing beiñ niam:- Ka balang kristan ka wan da kawei ka sur ban beiñ ban khoh ia ka niam Khasi/Niamtre bad da kaba pyn tieng pyn smiej da ki buit poh ba har rukom. Ki ong ba ka niam Khasi kam don Blei, ka niam ki Khasi kadei ka niam ki riew dum, kaba mane ksuid, kaba dang ngeit ha ki jing kñia, kaba u Blei u lah isih ban kñia bad kaba u Blei um pdaing shuh ia ka jing kñia jong ka niam Khasi hana ba ki kñia da ki mrad nad bun bah kiwei kiwei ki kyntien kiba ym donkam ban jer. Ka jing pyn tieng ban wai noh ka pyrthei ka jing pyntieng ban wan uta u jumai bad ka jing ong ba tang kiba long kristan kin lait im bad baroh ki bym long kristan kin iap lut baroh bad kin poi lut sha dujok.
Nga kynmaw ha kapor ba dang khynnah rit lei lei nga kynmaw (ha kto ka mit ba la pynbna paidbah da ka Balang kristan ban wan u jumai bah) ngi la hap ban phet thiah sha ki jaka ba kham lait na ki jingma, nga kynmaw katno ka jing kordit ha kato ka por ba la pynbna paidbah ba kan wai noh pyrthei. Hana ki ban lait im dei tang ki kristan ha kaba u Blei un wan shaw ia ki. Lynter ka mynsiem ka tieng ka smiej kaba ym lah shuh ban batai. Ha kum kane ka por baroh ki KHASI ki la tieng ba ym sngew don pyrthei shuh bad baroh kiba tlod ka jing ngeit Blei, bad kiba ngeit biej thiaw baroh ki hap leit kylla kristan.
- Lyngba ka shongka shongman:- Ka shongkha shongman ruh kadei ka wei na ki kabu ksiar kaba ka balang ka la ioh ban phrung la ka khieh ban pyn kylla niam ia ki Khasi. Ha ki Khasi kiba lui lui bad kiba shida la shah ngat ei ha kane ka shrip ba khlaiñ bor. Haba u shynrang Kristan u shong kha ia ka kynthei Khasi(niam Khasi/Niamtre) u ialeh ban tan beit sha ka niam lajong, lada ka kynthei Khasi kaba skhem u pynbiej da kumne kumtai ban ioh ia shong bad ka khang ba kan ym lah shuh ban ialait bad u, ne u leh myn ong ba un long ka niam kaba ka Kynthei ka don, hynrei ynda la bun ki khun ki ktie, la sdang ka pynkhie jingmut niam ban tan niam (kristan). Lada ka kynthei kam treh bud, u kloi ba phet bad ban ieh khunrei ia ka khlem don katta ka mynsiem isynei ne katta ka mynsiem tipbriew tang ban ioh pyn kylla niam la shu pyn ksan jubor ba ka hap bud ia u kpa, uba aija ( bud ia u khaw).
Hynrei lada u Shynrang Khasi u poi shong kurim ia ka kynthei Kristan la bsuh da katta ka pyrkhat ba u shynrang u dei ban bud iaka kynthei kumba long ka dustur Khasi. Ah! Sangsot la shu pynlong jakai ia ka dustur ne ka niam u Khasi. Ha pyrkhat niam u Khasi ka long kaba sang ban pyn kylla niam namar ka niam jong kano kano ka kur kam juh lah ban pyn kylla ne phah kylla. Ka niam kur jong ka jait Shabong kan neh beit ka niam jong ka naduh ba la sdang ban seng ha ka kpoh jong ka kmie haduh ban da leit noh na kane ka pyrthei( baroh ki niam jong kano kano ka Kur u Khasi ka long kumta.
La dang stait ka niam Khasi/Niamtre ha kaba la shu ia bud ka jing hikai u mynder da katta ka rukom ‘bud khaw bad ka bud dustur’.Ym tang katta, lada ka meikha ka dei kaba long kristan kam juh ai pujer shuh ne ym bit shuh ban shim bynta ha ka niam jer ba dei ban jer ia u khun kha. Sa kawei ruh ka long ba lada ka meikha/ne khun kha ki dei kiba lah kylla kristan ia ka niam iap ruh la shu sah pyngdeng lut namar ym bit shuh bn dang bijai shyiang ia uba la iap.
- Lyngba ka pule puthi:- Nga hi uba la shem da lade, ngam lah ban len ka ka jing hikai niam ha ki skul ba la pyniad da ki balang ne wat ki skul shnong ne skul sorkar(ba la hikai/pyniaid da u rangbah balang) ruh ka don ka buit ba barieh kaba sha lyndet kaba mano mano ngam pat juh iohsngew ba kin kren halor kane. Ka jingmut ba rieh jong ka jing hikai niam ha skul ka long ban pyn kylla niam lut ia ki khynnah skul kiba pule ha katta ka skul. Namar ka long ka kabu kaba khraw ban pyn ngeit ia ki khynnah kiba dang tlod ka bor pyrkhat pyrdaiñ bad kiba dang tlod ka jing ngeit ha kano kano ka niam kaba ki don ban sei noh ia kano kano ka jing ngeit niam jong u/ka khynnah bad ban thep noh da katta ka pyrkhat niam ne jing ngeit niam nongwei (kristan). Naduh ine i por la bsuh da katta ka jing hikai bad ka jing ngeit kaba long ba, ‘ Tang kiba long kristan kin poi bneng bad baroh ki bym long kristan kin poi dujok ne tang ka balang kristan ka dei ka niam kaba bha tam hynrei baroh ki niam kiba sniew suda bad kiba u Blei um lah ban pdiang namar ka hikai ia ka ba sniew suda’. Naduh dang lung ka bor pyrkhat la bsuh lpa da kane ka jing hikai kaba kumno ban beiñ ia kiwei bad ban rah skong pat da lade ia lade. Ïa kane ka jing hikai niam la shu pynrung jubor ha katta ka ‘Moral Education’ hynrei ka bym iahap dur ei ei ruh em bad ka ‘Moral’. Hynrei ka buit ba sha lyndet ka dei da kumwei kumba la la kdew ha neng. Lada imei ipa jong nga kim long kiba skhem ha ka jing ngeit tynrai jong ka jaitbynriew nga thikan ba katta nga lah long beit uwei na ki nong ialap bible ba ka skul (balang) ka sei.
- Lyngba ka shnong ka thaw/imlang sahlang:- “Phi dang long Khasi ne kumno!, Em! Phi nga lah long kristan”. Kane ka dei ka jing kylli kaba la kylli da kiba lah kylla kristan ha kaba uwei pa uwei u/ka Khasi ki kynduh la haba leit shathie, sha sepngi, sha mihngi ne shatei ruh. La ka jubab ka long ‘Em’ ne ‘Hooid’, hynrei ka jingmut te ka thew sha jngai bah bad ka don ruh ka jingmut kaba rih ha lyndet ha kaba tang ki riew shemphang ki iohi ne sngewthuh ia ka.
Iwei i ba haing jong nga, i poi leit shong shnong sha ki thaiñ Bhoi, la thaw ka ing ka sem bad la shong shnong shatei, ka jing kren kaba ki trai shnong ne ki nong pyniaid shnong ka long, “Lada phim kylla kristan, ym don jaka ia phi bad ka ing ka sem jong phi ban tep ynda phi la iap”. Pait ka dohnud ban iohsngew kum katta ka jing kren, sngew kumba da long niam Khasi ka mut lah long mynder hala ka jong ka Ri. Bun bah ki Khasi ki kylla Kristan tang na ka daw ba ym don jaka ynda la khlad noh na kane ka pyrthei, bun bah ki shnong ki long kumta. Bun bah ki shong(kiba ngam kwah ban jer kyrteng) wat ban leh niam kat kum ka jing ngeit niam u Khasi ruh ym shah shuh. La shah kheiñ mynder, la shah kheiñ nongwei la shah kheiñ mynder hala ka jong ka Ri ba wat ka shnong ka thaw ruh ka da kheiñ poh bha ia ki briew kiba bat ia ka Niam Tynrai haba la shynshar da kiba lah kylla niam. Haba u briew um lah ban kiar na ka imlang sahlang, na ka shnong ka thaw ne um lah ban kiar na ka jing iap, na katta ka daw ym bynse ban hap thom ia ka sang ba hap kylla niam tang ban ioh jaka ynda lah khlad noh na kane ka pyrthei. Ym dei tang kita ki daw, bun ruh ki daw ha kaba iadei bad ka imlang sahlang . Lada ka balang ka lah ban pyn kylla niam ia uwei u dkhot jong ka long ing, ka ta ka mut ba uta uba la kylla kristan u long u ksiang (agent) jong ka balang ban pyn kylla niam lut ia baroh ki dkhot jong ka long ing.
- Lyngba ka jait/ka rukom shim jait:- U Khasi naduh mynshwa u la maham lypa ba, Hei ho! Kane ka pyrkhat nongwei kam iahap dur ei ei ruh em bad ka pyrkhat Khasi”. U da ong ruh, “ Mynta ki khura ia ka niam, kan sa wan ka por ba kin sa khura ia ka jait ka khong jong ka jaitbynriew”. Mynta ka lah urlong shisha kha mankha! Ha kaba kito kiba ym don shuh ka pyrkhat Khasi ne kiba lah don sha ka pyrkhat nongwei(kristan) ngi iohi ba ki lah khura shisha mynta ia ka rukom shim jait u Khasi. Ha kaba ki la ialeh tyngeh ban pyn kylla noh syndon ia ka rukom shim jait u Khasi da kaba kam ba u Khasi u dei ban ai jait noh sha u Kpa da kaba pynshong nongrim na ka pyrkhat nongwei (bible) hana kumba u jisu u ai jaitkpa katta ka dei ka jait u David. Paw tyngkreñ ba pleng kane ka pyrkhat nongwei kam iahap dur ei2 ruh em bad ka pyrkhat Khasi.
Kane ka saiñ pyrkhat jait kpa kam don nongrim ei ei ruh em, hynrei la shu pynshong nongrim beit ha ki kam khaïi (business) bad ka kit khunrei jong ki kynthei. Kim shym lah pyrkhat shaphang ka jaitbynriew Khasi kaba la seng nongrim da ka nia bad ka jutang kba la ioh hukum na u Blei Nongbuh Nongthaw. Imat ki matlah ka khmat bad ki kyllut ka shkor ha kaba kim lah ban iohi sha kiwei kiwei ki jaitbynriew ki long kumno, kumno ki long ha ka long briew man briew? Kumno ki long ha ka burom akor bad la ki don nem katta ka tipbriew tipblei? Tang ban pyndep ia ki kamram kumba la thoh ha bible, imat kim juh lei lei ban thom ia ka sang ruh. Kane ka saiñ pyrkhat nongwei da kaba pyn shong nongrim na ka bible kam iahap dur ei ei ruh em. Kiwei kiwei ki jaitbynriew ki bit/bha ban ia shong lok shi kur ne ka juh ka kur, hynrei ko ki kur ki kha, ha ka jaitbynriew tipbriew-tipblei jong ngi te ym bit te ym bot bad phim bit hi ruh ban pyn byrsih da ka pap ka sang ia kane ka ri ba la thaw kyrpang u Blei.
- Ka jing hiar thma da u Hindu: Ki dkhar Hindu ruh ki don la ka jong ka jingtmu kumno ban pynduh pyndam ia ka jaitbynriew Khasi jong ngi da kaba shong kha ia ki kynthei Khasi bad ynda kila shong trai kila sdang ban bsuh da ka pyrkhat pyrdain hindu bad dei hangne ngi sakhi ia kaei kaba la jia ha Niartiang ba ki Khasi kila ia knieh Pandit. Ym tang katta kila sdang ban wanrah ka jing ia sngew pher jaitbynriew ha pdeng para ma ngi kum ka jaitbynriew kaba tehsong kawei mlon.
- Ka jing hiar thma na u Muslim: Ngi iohi ia ka jing sdang bun paid ki dkhat muslim ha kane ka jylla jong ngi bad bun ki Khasi kila shah hiar thma lyngba ka shongkha shong man bad nangta ki sa hikai ban pyn kylla ia ka pyrkhat pyrdain jong ki khun jong ki (kmie khasi – lok muslim) bad hangne ki dang syaid bad dang wan ialam briew shuh shuh shane sha ri jong ngi bad iohlad ban pynshong rih tngen iala ki jong ki jaitbynriew.
Dei na kane ka daw, kala don ka jing pyrshang ha ki por ba mynshwa ban beh noh ïa kine ki jaitbynriew ki bym dei trai ha kane ka ri Hynñiewtrep jong ngi. Hynrei kaba eh pat ka long ba u kristan u ïada ïala ki jong ki dkhar para ba ngrit kristan, u muslim u ïada ïala ki jong ki dkhar muslim bad u hindu u ïala ïala ki jong ki para ba ngeit hindu. Hangne lyko pom ka jaitbynriew Khasi jong ngi namar u dkhar kristan, muslim, hindu bad kiwei kiwei ki ïoh rih tngen da ka jing kdup ma ki. Mynta lei lei ban ïakren shaphang ka jaitbynriew rum ym ïa pei shuh namar ba kila pynshong nongrim hala ka jong ka jong ka pyrkhat niam jong ki. U khasi kristan, khasi muslim, khasi hindu bad kiwei kiwei ki la batai hala hala ka jong ka jing thame bad ban kren ei ei ïa ki para ba ngeit jong ki te ym bit, lada dei ban ïa umsnam ki kritan ki muslim, ki hindu ki kloi ban ïa umsnam tang ban ïada bad ïasaid ïala ki jong ki jong ki para ba ngeit. Bad kaba kham ima shuh shuh ka long ba kila pyrdhang tyngeh ban ïakam bakla sa ïa kiwei ruh bad kam bad ka jong ki bad ka jong ki Khasi ruh ka long kumjuh bad khem don kano kano ka jing ïapher bad ruh ki ong ba ka culture jong ki bad ka culture jong ki Khasi ka long kumjuh bad kila pyrshang ruh ban tep ïa ka jing shisha tang ban pyn biej ïa kiba lui lui ban kham heh u pdok bad ban kham at u thir.
Wei shisein ba la duh noh ka pyrkhat tynrai kat kum ka jing ngeit tynrai jong ka jaitbynriew te la eh shisha imat ban sngewthuh. Ha ka jaka ban bam da ka ja, imat hap shu ia bam noh da u phlang te ka bym lah long ko lok. Haba phi lah duh ka pyrkhat tynrai bad haba phim don shuh katta ka jing ngeit tynrai jong ka jaitbynriew te ka bha ba phin ym dei ban thombor ia kiwei.
Paralok ba ieid eh jong nga, kane ka jing thoh kam dei ka jing beiñ niam ne pynrem ia ka niam kaba phi lah kylla. Hynrei ka dei ka jing kren ia ka jing shisha, kumba ka jia kumta ki kyntien kiba kren ia ka jing shisha ki thew beit thiaw shata. Watla haduh kat ki tei ki daw ba la kdew ha neng, ka niam Khasi Niamtre ka dang skhem beit triang namar ba don ki riew shemphang kiba don ka jing ieid ba kynsai ia ka Ri bad ka Jaitbnriew ba sa sah la ka niam, ka riti ka dustur jong ka jaitbynriew u Hynñiewtrep Hynñiewwasa haduh kine ki sngi. Kumta nga kyntu ia phi ki parakur ki parakha ba phin long kiba ïaineh bad kiba skhem hala ka jong ka tynrai jong ka jaitbynriew bansah ka pateng ha ki long dien bad ruh phin bud kyndong ia ka jing hikai u Khasi da kaba ieid ialade bad burom ia kiwei khlem da thew ia ka jing leh jong kiwei namar kino kino ki briew kiba leh sniew kin kit hi sha ka jong ka long rynieng.
Lada phi ïaid sawdong ka pyrthei, phin lap ba “U Briew uba stad u wad iala ka jong ka tynrai bad u shong neh ka jing ngeit niam hangta, hynrei u briew uba biej ne uba ngeitbiej u shu ia peiñ ïalade bad ki rong ki taw jong ka pyrthei”. Namar katta watla ngi her sawdong ka pyrthei, ha ka hiran jong ka por ngi hap ban wad shaei i don ipa i mei.
Ta ïa kylla thiah kylla dem noh ban ym babe ha ki pateng jong phi, ban im la ka jong ka Niam ha ryngkat bad la ka jong ka Jaitbynriew.