Pynbhalang Mawleiñ- Lower Mawprem
www.saindur.in
Ka Maitphang:
Ha ka jingïaid lynti ka ba man ka sngi, la nga leit sha iew sha hat ne sha ki wei pat ki jaka ka Ri u Hynñiewtrep. La shathie, sha thie sha mihngi ne sepngi, ka wei ka jinglap bad iohi ka dei ka jingpynsepei ïa ka spah bad ka por. Ngi ïa lehkai bad ka por la kum ba ngi dei ki blei ban lah ban bat ïa ka por. Ngi leh kai bad ka spah namar ngi trei katba mon leh katba mon. ka por trei kam biang,kata kam pher lait noh lada ym biang ka bainong. Da ioh bainong ka jinglong ban bam syiem, kamai nongkhrong ka dei ïa ngi. Ka por ban pynlut ha ka jingsngewbha (kynthei shynrang) ka long sha palat pud.
Kane ka jingbym keiñ kor jongngi ïa ka ba ngi don, ka pynlong ïa ngi ban hiran. Namar ka spah ka dei ka por bad ka por ka dei ka spah. Ka jingstad ka wan lada tip kumno ban pyndonkam ïa ka. Ka jingstad briew bad ka jingstad u Blei hangne ka shai kdar (Isaiah 55:8). U briew um kot wat ban pyrkhat ïa ka lashai, katba u Blei u tip ïa ka lawei. Ka jingleh stad ruma ka daw bah halor ka jinghiran kam hiran jam. Bad ha ka juh ka por ka jingbym tip kumno ban kynshew ban suk ka lashai. Kane ka article la thoh kumno ban pynsngewthuh pynshai, ban kynshew ban pyndonkam ïa ka spah ban ngi don. Lane ha ka ktien nongwei ki khot ka Financial literacy.
Ka mut aiu Financial Literacy?
Ka Financial Literacy ka dei ka jinghikai bad sngewthuh shaphang ki ba bun rukom halor ka phang ka pla tyngka (financial). Ka ba kynthup kumno ban pynbeit bad pynïaid, ha ka rukom ba dei halor ka ioh ka kot ka ba shimet. Ka kynthup ruh ka jingnang ban kynshew bad sngewthuh kumno ban pyndonkam ïa ki jingdonkam ïa lade.
Ka phang ka ba nga kwah ban wanrah ha kane ka por ka dei shaphang ka jingkynshew ïa ka bainong ba ngi trei. Ka jingkynshew bad bud ryntih kumno ban pyndonkam, ka dei ka jingstad ka ba u Blei u ai kylluid ha ki briew. Ka Financial Literacy lane ka jingstad ha ka jingpyndonkam ïa ka pisa. Ngi la im ka pynlut phud ngim nang shuh ban kynshew. Dei kane ka ba ngi donkam ban saiñdur ïa ka pyrkhat. Kaei ka financial literacy? Ka OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) ka pynbatai ïaka kyntien Financial Literacy:
Ka jinglong ka wei hapdeng ka jingpynshai paidbah (awareness), ka jingtip (knowledge), ka jingnang (skills) ka jinglongbriew(attitude) ki long ki ba donkam bha ban shim rai halor ka pla tyngka (financial) bad kine kine ur long da u briew ba un ioh ka jingbha jong u ha ka liang ka pla tyngka.
Hangne ngam ong ban khapnap hynrei nga ong ban sian kumno ban pyndonkam ïa ka. Ka jingnang jong ngi ki paidbah, ki raiot ban pyndonkam ïa ka jingdon jingem jong ngi, ka ai bor ruh ïa ka imlang. Na ka imlang sha ka ioh ka kot ka Ri. Ka jingnang jong ngi ka dei ka bor ïa ka jingroi sted ha ka ioh ka kot (economic growth) ka Ri.
Shuh shuh u Prof. Yutaka Kurihara ha ka jingbatai jong u u thoh kumne:
ka financial literacy ka dei ka jinglah ban sngewthuh ïa ka rukom trei kam jong ka pisa bad ka econonomy, kumno ki briew ki ioh lane pynmih pisa, kumno ki trei kam ban pymnih phoida bad pyndonkam ban ïarap ïa lade bad ki wei. Ka ba skhem, ka jingnang ha ka financial ka ïarap bad ka jingtip ka ailad ïa ki briew ban pyntreikam ïa kiei kiei da ka jingsngewthuh ïa ka rai jong ki halor ka pla tyngka bad ka jingdon jingem. Ka long ka jingshisha ba ka financial literacy ka ïarap ban kyntiew ïa ka ioh ka kot.
Ban Sngewthuh ïa Ka Financial Literacy:
Nga sngewdiaw shibun eh haba nga iohi ïa ka jingpynlut ksan ha ki bym don ka nong ba bha. Ka bang bha ïa ngi ban pynlut phud ha ki jingsngewbha shipor. Hato ngim don mo ka bor sngewthuh ïa ka mynnin, ka mynta ka la shai? Ka don ka por ïa kiei kiei baroh (Eklesiastis 3:1f). Kata ka dei ka jingstad lada ngi bud beit bud ryntih. La ka long ïa ngi na sor ne nongkyndong, ka jinglong kyrpang jong ngi ki Khasi ka don ka paw. Ka jinglong ban bam hati kit kulai. Ka lashai kam don dor ha khmat ka mynta. Ka pynlyngkot noh ïa ka pyrkhat pyrdaiñ jong ngi. Ka por keiñ mynta ka kyntu ïa ngi ban sngewthuh noh ioh ka pynhap apot sepsngi ei kha ma kha.
Jeanne M. Hogarth ha ba batai shaphang ka bor jong ka Financial literacy:
Pynhap lane bret ïa u maw ha pung lane ka um ba lang ka jingkhih lyngoiñ lane khih ha sla ka par sted bad ïar namar ka jingktah jong ka jingkhih. Ka long ruk kumjuh bad ka Financial Education (literacy). Ki briew ki ba ioh jingtip bha, shah hikai bha ki lah ban pynlong ïa ka jingkhih ha ka roi ka par. Kumta, ka jingtip shaphang ka pla tyngka kam dei tang ban im shimet lane shi iing hynrei ka long ka ba kongsan ïa ka imlang sahlang bad ka Ri.
Kane ka jingbatai ka shai ba katno nga bad phi lane ma ngi ngi don ka bor ban pynkylla ïa ka ioh ka kot. Ka shong sa tang ka jingnang jong ngi ka jingpynbeit ïa ka rukom pyrkhat ban saiñdur ïa ka da ka jingtip ka ba bha. La ngi dei ki nongrep, ki nongbylla sngi ne nong trei ophis. Kane ka ïarap ïa ngi ban seng ka longïing ka ba khlain. Ka jingkhlain ka longïing ka jong ngi ka ïarap ban seng ïa ka nongrim ka ba skhem ïa ka lashai ka lawei. Ka jingstad ban pynïaid ïa ka pisa ka dei ka jingkyntiew ïa baroh. Kynmaw ka jingkynshew bad pynïaid ba stad jong ngi ha ka shimet ne ha ïing ka long ka sakhi ba ngi la leh eiei ïa ka Ri bad jaidbynriew.
Kumno pat ban long ki briew ki ba tip shaphang ka rukom ban pynïaid pisa ki ba biang? (Financially educated). Kane ka long ka dak jingkylli ka ba nga ngeit ka dei ka jingkylli ka ba ngi dei ban kylli ha lade man ka por. Ka jinghikai ka ba ioh na ka jingtip shaphang ka financial literacy ka pynlong ïa ngi ban adkar bha ha ka kam pisa pilaiñ. ki briew ki ba tip shaphang ka jinglong kumno ban siew ïa ki jingdonkam baroh ha ka por ka ba biang. Ba ba lah ban poi sha ka thong lyngba ka jingkunai jingkynshew ïa ka ba ioh bad pyndonkam ha ka jaka ba biang, bad kumta ter ter.
Ka Jingjied Jong Ngi ka kyntiew Ïa ka jingroi (Economic growth):
Ka Financial Literacy ka hikai ïa ngi ban long ki ba adkar ha ka rukom pynlut pisa. Ka kamai kajih jong ngi, ban tip haei ban pyndonkam bad balei ban ngi dei ban kunai. Kata ka long ha ka jinglong ba shimet lane ka ba halade. Kumba u kpa u trei bad bsa pjah ïa ka long ïing. Kumta ruh ka long ka longïing ka ba kmen bad ba dap kyrhai. Ka jinglong ka longïing ka ba lait na ki jingklumar bad ïa mai, ka dei ka burom ym tang ïa ka ïing hynrei wat ïa ka shnong ka thaw. Ka jingnang jong ngi ban jied haei ban pyndonkam ïa ka pisa jong ngi, ka plie lad ruh ban kyntiew ïa jingroi ka Ri ha ka liang baroh. Kata ka dei ka jingjied jong ngi ban pynïaid shaei ïa ka pisa ka nong ba ngi ioh haba ngi trei. Ka pynriewspah ym tang ïa ngi hynrei ïa kiwei ruh. Ka pynlah ïa ngi ban kunai ha ki bank bad ki pat ki ai loan ban leh bun jaid ki kam pynroi (development).
Ha ka mynnor ki ba bun ki nongwad bniah ki la wad ïa ki jingthoh ba kumno ka jinglong jong ngi ki briew ka kyntiew ïa ka economy, ïa ka ba ki khot Behavioral Economics. Ha ka jingthoh u Ron Lieber (The Opposite of Spoiled,2016) u ong shaphang ka jinglong jong ngi ba ka dei ka daw bah ha ka jingkiew ka ioh ka kot, ha ki kyntien jong u:
Ka jingkylla ha ka jinglong ki briew ka long ka wei na ki daw bah ka ba ktah ïa ka jingshim rai halor ka economic, naduh ka sorkar shaduh ki briew. Ki syrtap jongka jinglong ka teh ïa ngi ha ka rai ka ba ngin leh aiu shaphang ka pisa bad ka dor ka ba ngi ioh ha ka khlipmat ba ngi trei.
Kane ka kdew shai ba ka jingjied jong ngi lyngba ki jinglong jong ngi, ka kyntiew ïa ka ioh ka kot. Kane kam thew tang ïa lade, hynrei ka kdew lem sha ki wei ruh. Ba lada ngi nang ban pyndonkam ïa ka spah ka phew jong ngi, ka lawei kan ym swai. Ka jingjied jong ngi ka long ki mawjam ba kordor sha ka jingkiew ka Ri bad ka jingshong suk ka longïing. Kane ka daw nga ïai kyntu ïa phi ki Para Ri ban long ki ba sian haba ngi pyndonkam ka pisa. Kam dei eh ba ngi kamai ngin pynlut katba mon. Hynrei ban pynlut ha ki ba sei soh ym ki ba sei shiah. Ka jingpynkylla ïa ka rukom pyrkhat ka long ka daw ban kiew ha baroh ki liang. Ngi donkam ban saiñdur ïa ka pyrkhat pyrdaiñ ban ym shah teh mraw ha ka malade. Kane ka iwtung ka ba bam naphang wat ïa ka lawei ki khun ki ksiew ki ban sa wan. Long ki bastad. “Naba u Trai u ai ka jingstad;na ka shyntur jong u ki mih ka jingtip bad ka jingshemphang.”Prov 2:6 wad te ïa u Blei.
‘Tienkhatduh
U Amartya Sen (Indian Economist) ha ka jingthoh ba sdang jong ka kot Development as Freedom(1999), u kren shai ba ka jingroi (development) kam shong ruh tang ha ka jingkiew ka ioh ka kot (economic growth), hynrei ka dei ka jinglaitliud ban im bad kmen ha ki kam ba ngi trei. Kata ka dei ka development ka ba u kren bad u kwah ïa ngi ban pynïar ïa ka jingmut ka kyntien. Kumta lada ngi kwah development ngi dei ban sdang shwa na nalade bad kiei kiei kin sa wan hi suki.
Namar ngi im ha ka snor thapbawa ka ba ngim lah ban ïaid marwei. Ban riewspah marwei ne duk marwei kam dei ka jinglaitluid. Hynrei haba ngi kiew lang kata ka dei ka jinglaitluid. Pyndonkam ïa ka jinglaitluid ban lah ban pynkiew ïa lade bad ki wei. Ka jingjied ka jong ngi ka dei ka daw ka ba ngin tip. Nga khot bad kyntu ïa ki Para Ri ban long kiba laitluid. Ngin ym tieng ban saiñdur (Peit www.saindur.in). Long shlur ban tur ban ym long ki ba ruma ha ka pisa ka tngka ba ngi la trei. Ban ïa ka ba ngi pyndonkam tang ha ki jingsngewbha ka la dei ka por ban pyrkhat kaei ka ba bha. Kane ka dei ka jingdonkam ban hikai shaphang ka Financial Literacy.