Ban Imslem Ka Ri bad Ka Jaidbynriew – Ka Shong Sa Tang Ha Ngi Kiba Mynta

Kane ka dei ka jingthoh kaba rit ban tang shu puson khyndiat ha kaba ïadei bad kane ka Ri Hynñiewtrep Hynñiawwasa jong ngi kaba ngi shait sngewtynnad ban khot ieit kum ka – KA RI TIP-KUR TIP-KHA, RI TIP-BRIEW TIP-BLEI, bad RI UMSNAM U ÑIE U KONG. Ha kane ka jingpuson, ngin phai khyndiat sha ki por kiba la leit kiba ngi khot ki aïom ksiar aïom rupa ha ka por ki sotti juk, bad ruh ka juk diengïei ha ka por ki phareng. Kaba ar pat, ka dei ka por kaba mynta kaba ngi dang ïa im, bad kaba lashai ka dei kaei kaei kaba ngi ngin sa pynwandur ïa kaba mynta.

Ki khraw pyrkhat jong ka jaidbynriew kum u myllung Soso Tham, Sohblei S. Sngi Lyngdoh, H. O. Mawrie, L. G. Shullai bad kiwei kiwei de ki thoh, ki kren ba ma ngi ngi dei ki pateng jong ka Bri U Hynñiewtrep Hynñiawwasa bad ma ngi ruh ngi long ki bynta jong kita ki jaidbynriew  Khadhynriewtrep Khadhynriewskum. Kumba u ma L.G. Shullai u ong “ki Thaiñ ki lumlang, ka kur ka tehsong, Jaidbynriew kawei ngi long.”

Ki don ki briew kiba ong ngi dei ban klet noh ïa kiba lah dep namar kim lah ban wanphai shuh lane ki shu pynkulmar ïa ka jinglong kaba mynta, ki don pat kiba ong ym dei ban klet ïa kiba lah dep namar ki dei ki jinghikai kiba ngim dei ban leh shuh arsien lane ban mad shuh arsien. Hynrei ha ka jingshisha pat, ngi dei ban shim ïa kine baroh ar namarba ki long kiba donkam, bad dei lyngba ka bor jong kine kiba ktah ïa ka jinglong briew man briew jong ngi kaba mynta. Kum ka nuksa, hato ki thma kiba la ïa umsnam da ki paradoh parasnam jong ngi ha ki por mynshuwa kim donkam shuh ïa ngi ban kynmaw? La dei ïa ngi ba ngin klet noh, namarba ka histori ka lah dep? Hynrei, ka don jingktah ne em pat ha jingim jong ngi kaba mynta lane ha ka Jaidbynriew jong ngi kaba mynta? Ki Khla Wait ka Ri jong ngi lane kita ki Khyndai Bah-Ryntieh kum u Tirot Sing Syiemlieh, Kiang Nangbah, maieit Hopingstone Lyngdoh bad kiwei kiwei de kiba la pha ïa la ka jingim khlem da paw satia ha ki sla jong ki kot histori, kaei kaba la pyllong ïa ki ba kim kheiñ shuh wat ban shah ïa kata ka jingïap ka ban sa bam duh ïa ki na ka bynta jong ka Jaidbynriew jong ngi? Hato ym dei na ka bynta jong phi jong nga? Hato ym dei da ka jingjaw snam jong ki ba ngi lah ïoh ban lehtrai hapoh kane ka Ri Hynñiewtrep Hynñiawwasa jong ngi? Lada Ym don maki ban pyllait ïa ngi ha ka por ki phareng, phi tharai ba ka Sorkar India kan pyllait? Haba ka sorkar India ka dang khreh ban klun lut ïa ki jaka ki puta jong ngi lada ka ïohlad wat haduh mynta ruh.

Ngi ong ba ka pyrthei ka la kylla, ïa kata te ngim lah ban len, hynrei kita ki bor kiba pynlong ïa kata ka jingkylla kim ju kylla pat. Lada ngi ïit bad peit sani bha ïa ka jinglong jong ka imlang sahlang jong ngi mynta, kata ka jingshisha (reality) kaba ngi la lap mynshuwa haduh mynta kam pat kylla, hynrei ka pher tang ha ka dur ka dar jong ka, hynrei kaba pynlong ïa ka pat kam pat kylla tang khyndiat ruh. To ngin peit ïa kita ki bor kiba la pyllong. Balei ki phareng ki buhai shnong hangne hapoh ka Ri Hynñiewtrep Hynñiawwasa, lada ym dei ïa ka spah kaba ngi don. Tharai lada ka ri jongngi ka dei ha ri shyiap lane ri thah, tharai don hi ban wan ïaleh thma pyrshah ïa ngi? Ki wan ïa leh na ka bynta kaei? Kane ka jingbuhai shnong kam pat sangeh haduh mynta ha kane ka Ri jong ngi, namar balei ngi don ka umpohliew-spah ka ban ym rngad shuh, ngi don ka suiñbneng kaba thiang kum ka umngap, ngi don ki briew kiba bha bad jemnud kum ki paro, ngi don ki briew ruh kiba tynneng matlah khlem tip tynrai lajong, bad kumta ter ter kaba pynsuk bha ïa kita ki suri kup snieh langbrot ban leh katba mon ha kata ka pyntha ba ngi don. Kita ki briew kiba wan buhai shnong shane shapoh kane ka Ri jong ngi ka dei ka juh hi ka jingmut kum ki phareng, ba ngi don spah ngi don ka dud ka ngap, bad ngi dei ruh kiba bha bad jemnud. Lada ngim dei kiba bha, hato ka dorbar jong ka Hima Nongkhlaw kan shah hi ïa u Iskat Sahep (David Scott) un pom surok? Ha kajuh ka por ruh ha kaba ïa dei bad ka por mynta lada ngim dei kiba jemnud hato ngin buh jingkylli hi ba “balei ngin khang lane ban buh kyndon ïa ka/u khun ka/u kti lane ka/u kur ka/u jait ba kin shongkha pathar kat shaba lap lane balei ban khanglad ïa kata ka jingsngew parabriew”? Hato ka jingtei kynroh jongphi sawdong jong ka ïing jongphi ka pyni ba phi isih ïa ki paramarjan jong phi lane phi isih ïa kiwei? Hato kamut ba phim don shuh ka jingsngew parabriew ne ba phin ïada ïalade na ki nongshun? Ka jingbuhai shnong kaba mynta lei ka long kaba ma bha, namar ka long kaba jar-jar, kaba sop-sop, kaba long kum ka sarang kaba sop ïa u nar, wat lada u heh sa katno katno ruh lada u trai lane ki trai kim sumar ïa uta u nar un lwet beit hi ploiñ ha ba kut. U phareng u wan ha ka por mynshuwa tang ban tuh, da dep tuh pat u phet. Nyngkong u long kum u paralok, hadien pat, u da bishar bha ïa ka jinglong jingman jong ka jaidbynriew jong ngi, bad ynda u la tip u pyntreikam ïa ka buit-tuh jong u, long kum u lok jong ngi uba dei u nongtuh uba ngim pat tip hynrei uba swait pat ïa ka ïing jong ngi kaba u thmu ban tuh. Ynda u lah ïoh ban tuh u phet noh um wanphai shuh. Kata ka jingbuhai shnong u phareng ka long kumba shu wan troh lut katba don katba ngat ha kata ka por ba u troh, lada dei khyndiat ne shibun ruh. Ka jingbuhai shnong kaba mynta ka long ba ym dei shuh kum ki phareng, mynta ka long ba ym dei tang ban buhai, hynrei ban long trai ruh syndon. Uta uba wan buhai un sa long trai bad uta uba long trai lypa un sa kylla long u mraw pynban ha u nong buhai shnong ba tang shipor.

Ki don ruh ki bor kiba don jingma kiba wan rung hangne hapoh ka Ri jong ngi ha kine ki kyndiat por kiba la leit, bad ki dang treikam haduh mynta ruh, ki dei kiba nabar kiba pyrshang ban pynkulmar jingmut ïa kata ka jingngeit tynrai jong ngi ïa la ka jinglong kyrpang jong ka jaidbynriew jong ngi. Kine ki bor ki la rung wat ha sor ne ha nongkyndong ruh ban pynrung da kawei ka jingmut jingpyrkhat ka ban thaw jingkulmar ïa kata ka jingngeit tynrai ïa la ka jong ka jaidbynriew. Kine ki bor ki kham ïohlad bha ban pynbieij ïa ki briew jong ngi kiba khlem tip bha ïa la ka jong ka tynrai lajong, lane ïa la ki jinghikai tynrai lajong jong ka jaidbynriew jong ngi, bad ruh ïa ki shnong ki thaw kiba dang sah ha ka dum ka synñia. Ka jinghikai jong ki ka ktah bad ka pynkulmar jingmut bha ïa ka jingmut jingpyrkhat jong ki para Ri para Jaidbynriew jong ngi, bad kane, ym ba ka ktah tang ïa ka jingmut jingpyrkhat jong ki, hynrei tad haduh ki thied ki trai jong ka jinglong briew jong ngi kaba ngi khot ka riti bad ka dustur. Bad kaba la thikna ka dei ka jingthmu ban pynsynjor ïa ka jinglong tylli bad jinglong ryntih jong ka jaidbynriew jong ngi. Kane ka long kum ka tiar barieh (secret weapon) jong ki phareng kaba la khot “pynbynta lane pynlamwir (ïaki) bad sa synshar (pat hadien)”, kum ha ka phareng, “divide and rule” policy.

Kumba la kdew haneng ba ka jingtynneng ruh kadei kawei na kiba sniew, ba kane ka jingtynneng kam dei eh ïa ka riam ka beit, ka niam ka rukom, ka bam ka dih, ka rukom leh rukom thew bad kumta ter ter, hynrei ka thew ruh ha ka liang ka thoh ka tar bad ha ka pyrkhat pyrdaiñ. Ngi ïohi ba wat ha kaba ïadei bad ka thoh ka tar bad ka pyrkhat pyrdaiñ ruh ki don ruh ki khep ki khep ba ki nongthoh kiba batai lamwir lane khlem nongrim ha kaba ïadei bad ka kolshor, ka imlang sahlang, riti dustur, ka jingmut ba shalyndet jong ki jingleh jong ngi (meaning of action) bad ki jinghikai jong ngi, bad ha kaba ïadei bad ka rukom pyrkhat rukom pyrthew ha ka liang ka ktien ka thylliej bad ka jingjylliew jong ka jingmut jong ki bad ka jingkren ba shalyndet jong ki. Kine ki nongthoh ki dei kiba tynneng na ka jinghikai bad ka jingbatai (theoretical expalanation) jong kiwei bad ki pynïahap bad kane ka jaidbynriew jong ngi, bad haba ki thoh lane ki ring jingmut ha kaba ïadei bad kane ka jaidbynriew jong ngi, ki ring jingmut lane ki pynwandur na kita ki jinghikai kiwei, ym kumba ngi kwah da ka jingmut jong ngi hi, nangta pat bad kin sa batai pat kumba kita kiwei ki batai ïa ka imlang sahlang jong ki (Westernisation/Modernisation). Haba kine ki nongthoh ki batai da ka jingstad jong kita kiwei, ym da ka jong ngi, hangne ruh ngi sngewthuh ba ym tang ba ki batai, hynrei ha kajuh ka por ruh long kumba ki pynngeit jubor ba ngi long kumba long kita kiwei bad ruh ki pynbor ïa ngi ba ngin leh kumba leh (practice) kita kiwei, namar la kheiñ ba ka jingstad lane kaei kaei kaba ka jaidbynriew jong ngi ka leh lane ka don, long kumba ngi leh khlem don jingmut lane khlem don nongrim, kaba shu leh bieij. Kum ki para jaidbynriew jong ngi, ngi dei ban kynmaw ba kymba ka jinglong kyrpang jong u Shynrai Lakadong hapoh kane ka Bri jong ngi, ngi ruh ngi dei ban long kumta. Une u jingthung u dei uba la ai kyrpang da U Blei Tre Kirot ïa ngi ba u da long kyrpang shisha tang ha kane ka Bri jong ngi. Hooid, lah ban thung sha kiwei pat ki jaka hynrei ym lah ban pynïaryngkat bor ïa kata ka jingkhlaiñ jong u ha kaba ïadei bad ki bor dawai ba u lah ban pynmih kum hangne hapoh ka Bri jong ngi, ha kita kiwei ki jaka ym lah ban ïoh ïa kajuh ka bor dawai kaba u sei kumba u sei hangne hapoh Bri jong ngi. Lada ma ngi ruh lada ngi mut leit long trai sha ka Ri jong kiwei tharai kan eh hi ïa ngi ba ngin lah ban ïoh ïa ka hok longtrai kumba ngi ïoh hangne ha Ri lajong kumba long u Lakadong, namar ba um dei trai ïa ka khyndew, kumta ban san ruh um lah bha.

Ka jinglait jong ngi na ka jingshah leh donbor ha kiwei kam pat da slem than hi ruh, na kti jong ki phareng la kumba 60 snem tam, na ki Assamese pat kumba 40 snem tam eiei. Ngi sngewthuh ba wat kita ki rang bad ki thei ïaleh laitluid ha kine ki por khamtam ha ka por ka Assam, kim pat da ïoh bha hi ruh wat tang ka jingjah thait lane ka jingjah jrem, hynrei ki la ïohi shuh sa da kiwei pat ki jingma, hato kin kmen hi ban ïohi ïa kane? Ka juk jong ki ka la kut, ka sah sa tang ka jong ngi pat. Ka jingieit kaba ki kaitor ki shait rwai ba ka dei kaba lah ban pynmadan lut, ka lah ban pynjngi wat sha shilliang duriaw, kaba pynmatlah ruh. Kane ka dei kaba shisha, dei na ka daw ka jingieit, ki khlaw ki btap, ki dieng ki maw, ki lum ki wah, wat ïa ki shnong ki thaw bad ïa ka mariang khamtam ruh ki la madan shisha. Kane ki ong ka jingieit spah. Sa kawei, dei na ka daw ka jingieit, ka jinglong kyrpang ka kheiñ kur khein kha, ka tip-kur tip-kha, ka kamai ïa ka hok, ki kyndon jong ka riti ka dustur, ka hok long trai jong ka jaidbynriew ruh kiba la ïeng rasong naduh kulong kumah ki la madan bad ki la khyllem lut mynta dei na kata ka jait jingieit kaba ngi khot ka jingieit matlah lane ka jingieit ba pynmatlah. Hooid ka jingieit ka pynlah ruh ban pynjngi sha shilliang duriaw, dei na kata ka daw ki dkhar kiba na sha shilliang duriaw ruh kim salia ban jngi ban poi sha kane ka ri jongngi namar ba ki ieit eh ïa ka. Sa kawei ruh ki paro jong ngi ki long kiba jemnud ki pdiang sngewbha ïa kita ki jait jingieit. Baroh hi ngi donkam ïa ka spah, namar khlem ka spah ruh ngim lah ban pynkiew ïa ka jaidbynriew, hynrei kaba sniew ka long ka dei ba ka jingkwah jong ngi kaba la palat kaba ngim ithuh ithaw shuh kaba pynmatlah ïa ngi haduh ba ngim ithuh shuh ba la kumba batbor lane ksihbor ruh ïa ka mariang. La long kum uto u briew bad ka syiar ba kha pylleng ksiar, ban ïohnoh ïa kata ka pylleng, u pynïap syndon ïa kata ka syiar. Hynrei kaei kaba jia ïa u, kata ka spah kaba u ïoh da kaba u pynïap ïa kata ka syiar ka duh noh. Bad ka mariang jong ngi ruh ka long hi kumjuh, kam lah ban kha hangta hangta, kane ka jingleh jong ngi ka pynïap ïa ngi dalade ïalade hi. Ngi die ïa ki jaka ki puta jong ngi mynta sha kiwei pat ki jaidbynriew, hynrei ngim pyrkhat pat ba hadien ki pateng la pateng kin sa dei ki khun ki pyrsa jong ngi hi ki ban sa thied kylliang na kita kiba ngi la die. Ngi die sha ki bar jylla san shah na kata ka dor ba ki para jaidbynriew jong ngi ki pan, lashai pat yn sa thied kylla ma ngi sa na ki, ngi lah hi tharai? Haba tang mynta ruh ngim lah, dang don jingkyrmen hi sa lashai?

Ka jingma mynta hapoh ka Ri lajong jong ngi ki dei ki para Ri jong ngi hi kiba ïa die ïa la ka jong ka Ri dei na ka daw ka jingkwah lane rhah spah bad kwah burom eh, hynrei ha kaba khatduh ka pynpoi sha ka jinglong mraw. Kita ki nongdie Ri ki dei kita kiba die ïa ka jinglong trai jong ki halor ka khyndew ka shyiap, namar, ka khyndew ka shyiap ka dei ka thymmei jong ka jinglong trai (identity) jong ka jaidbynriew jong ngi hapoh kane ka pyrthei kaba ngi im. Ka jingrhah spah rhah burom eh jong ngi kam ai eiei ïa ngi, khamtam ïa ngi kum ki jaidbynriew ritpaid. Lada ka spah bad ka burom ka lah ban ai nam ïa ngi bad pynkiew kyrdan ïa ngi nga tharai ba U Sing Manik uba la shet kylla bad uba la die ïa u Syiem Tirot Sing Syiemlieh lane U Long Sutnga uba la die ïa U Kiang Nangbah sha ki Phareng kin jin da lah ïoh ïa ka nam kaba khraw bha na ki phareng lane kin tei mot ïa ki ruh, namar kat ka jingleh jong ki ban pynsngewbha ïa kata ka jingkwah jong ki ban ïoh kem kat ïa U Syiem Tirot Sing bad ïa U Kiang Nangbah kam dei kaba kai lada ngi pyrkhat katkum ha ka juk jingai burom (military ranking) kaba mynta. Hynrei ki ïoh aiu kum U Sing Manik bad Long Sutnga? Lada dei ki kur ki jaid dang sngewtynnad hi wat tang ban kam kur ïa ki kiba la nud ban die kat ïa kine ki syiem bad ïa ka jaidbynriew? Kaba donkam ïa ngi mynta ka long ka jinglong tylli kawei ka jaidbynriew, ka jingpynneh pynsah ïa kiei kiba la don, lada dei ki mar jong ka mariang, lane kiei kiei kiba ngi thaw hi kum ka riti ka dustur, ka kolshor, ka jingnang jingstad tynrai, bad ka jinglah jong ngi ban pyntyllun lang ïa ka imlang sahlang jong ngi ryngkat bad kita kiwei ki imlang sahlang ha kaba ïadei bad ka jingkylla ka por. Katkum ha ka jaidbynriew jong ngi, ka jaka ka dei ka nongpynithuh ïa ngi bad kita kiwei ki jaidbynriew, bad ha kajuh ka por ki briew jong kata ka jaidbynriew jong ngi kiba pynithuh ïa kata ka jaka lane ka Ri jong ngi. Mar sien ong Ri Khasi lane Ri Hynñiewtrep Hynñiawwasa, ki briew ki lah sngewthuh ba dei ma ngi kita ki briew kiba shong ba sah ha kata ka Ri lane jaka, bad mar sien ong ruh ba ngi dei ki khun Hynñiewtrep Hynñiawwasa lane khun Khasi Khara, ki briew ki la tip ba kata ka jaka kaba ngi shong ngi sah ka dei ka jong ngi. Namarba la ai kyrteng kajuh ïa ka jaidbynriew bad ïa kata ka jaka lane ka Ri jong ngi kumjuh. Kamut ba ka jaidbynriew bad ka jaka kim don jingïapher.

1. Kaba donkam eh ïa ngi mynta ka dei ba ngin lah ban leh eiei na ka bynta ka Ri bad ka Jaidbynriew jong ngi ba ngi dei ban don ka jingsngew ïatylli kawei hapdeng jong ngi, ka Jingïaieit para ri para Jaidbynriew, kiar na ka jingsngewïapher ha  kaba ïadei bad ka jingwan jong ngi na kino kino ki thaiñ, ha kaba ïadei bad ka ktien ka thylliej kaba ngi ïakren, ha ka niam ka rukom, ha ka jinglong duk ne riewspah, ha ka jingnang jingstad, ha ka kyrdan kaba ngi don, bad kaba khatduh eh ka dei ka Jingïatylli kaba khlem kheiñ poh iwei ïa iwei. Hynrei to ngin long kum ki syntiew kiba san ha la ki jong ki rong bad kiba suhsieng ha la ki jong ki jingiwbih bad kiba pynitynnad da kata ka jingbunrong bad da ka jingbun jait jong ki hapoh kata ka kper ba ki san. To kita ki jingïapher kiba la kdew haneng kin long kiba suhsieng bad kiba pynitynnad ïa kane ka Ri bad ka Jaidbynriew jong ngi. To ngin pynsma iwbih noh ïa kane ka kper da la ki jong ki sap ki phong jong ngi kiba la ai da U Blei Tre Kirot kum kata ka sap kaba kita ki syntiew ki skud ki don ha la ki jong ki jong.

2. Kane ka juk kaba ngi don mynta kam pher eh na kata madan thma kaba ngi hap ban ïaksaid bad ïaleh ban ïoh ïa ka hok bad ka jinglait na ki jingma ki ban sa wan ha ka lawei jong ngi bad wat ïa kaba mynta ruh. Mynta ngi hap ban don ka mynsiem ieit jaidbynriew, kam pher lada ngi don ha kano kano ka kam, lada dei naduh ki nongkhrong haduh ki nongsynshar hima lane jylla ki dei ban ong ngan trei na ka bynta ka ri, ym dei shuh na ka bynta ïalade lane na ka bynta kata ka kam ban pyndep ïa kaba ki bat, hynrei ka jingkut jingmut bad ka jingsngew kyrkhu ïalade ba dei lyngba kata ka kam kaba ki la ïoh ka dei ka lad ban leh eiei na ka bynta ka jaidbynriew.

3.  Ngi hap ban sdang naduh tynrai, naduh na ïing, haduh ha skul, ha kolej, unibarsiti bad kumta ter ter shaduh ki kyrdan baheh bahaiñ. Kum ïa ki kunlung khynnah ngi dei ban thep ïa ka jinghikai tynrai kiba kongsan ban tip bad ban sngewthuh bad ieit ïa ka jaidbynriew, hikai bha shaphang kita ki riewshlur lane ki khla wait ki la leh aïu na ka bynta ka ri bad ka jaidbynriew, bad ha ïing ha sem ruh dei ban hikai ïa ki akor khasi, lane kino kino ki akor ki ban tei ïa ki. Ki kmie ki kpa ruh ki dei ban pynshlur ïa ki khun ha kaba ïadei bad ka kam pule puthi bad ban long kum ki khraw pyrkhat. Ha skul ruh dei ban shut bha ïa ka jabieng jong ki bad hikai ruh ïa ki suki pa suki ba kin tip ïa ka jingkitkhlieh dalade ïalade hi, kumba la leh ha ri Japan. Dei lyngba kane kin sa roi ha ka jingmlien jong ka jingkitkhlieh bad ka jingtreihok.

4.  Kum ki samla ngi dei ban don ka mynsiem kaba kut jingmut ban trei shitom bad smat bad sting ha ka kam pule puthi bad ruh ban ym sngewpoh ban trei ha kano kano ka kam. Namar lada ngi trei hi ïa kano kano kam, kiba nabar kim don jaka shuh ban kam ïa kita ki kam kiba don hapoh kane ka Ri jong ngi. Mynta lei katno ka jingikmen haba ïohi ba ki para jaidbynriew ki la mih madan ban die wat ïa u shana khleh ruh. Da ka jingtrei shitom hi jong ki ïa kane ka kam ka la pynduna ïa kita kiba na bar ban wan trei ïa kata ka kam namarba ngi la don hi kita ki nongtrei jong ngi.

5.  Kum ki samla pule, lada long katba lah, pyndep beit sha ki kyrdan kiba shakhmat lane kiba heh. Hooid ka jingduk ka lah ban khanglad ban jam sha ka thong khamtam lei sha ki thaiñ nongkyndong, hynrei to ki kur ki kha, lane ka kur ka jait kan peit lang ïa kane ka jingduna. Namar, da ka jingïaraplang la lah ban pynkiew lane ban shan na kata ka jingduk jingduna. Ym dei ban pyrkhat sniew da kumne kumtai da kaba ong “lada ki nang ki stad kin ïa ai aïu hi ïa ngi?” Hynrei dei ban don ka mynsiem nohsynnianglang khlem da khmih lynti ba uta/kata ba kin ai aïu ynda ki la ïoh ban kheit ïa u soh.

6.  Ka kur ka jait ruh ka dei ban batskhem bha ïa ka riti ka dustur tynrai bad dei ban peit bniah bad husiar bha ha kaba ïadei bad ka jingshongkha shongman, khamtam ha ka jingshongkha khleh. Nyngkong kan pynthohbria ïa ka ïing ka sem, kaba ar ïa kan pyntngit ïa ka kur ka jaid, kaba khatduh ïa ka jaidbynriew hi baroh kawei.  Dei na ka daw ka jingtlot jong ka kur ka jait jong ngi ban teh lakam ïa kita ki nongshim kabu ka sa ban khia ruh ïa ki district council jong ngi.

7.  Ka ïing ka sem ruh ka dei ban pynshlur ïa ki khun ki kti ba kin trei shitom bad ban jam sha ki kyrdan kiba heh. Kim ju dei ban pynduh jingkyrmen ïa kita ki khun kiba kwah ban ïoh ïa kata ka kyrdan bad ka burom kaba sha khmat, lane ban ong ba kin ym ïoh kam wat lada ki pass ïa ki kyrdan kiba heh ruh. Ki kmie ki kpa kiba leh kumta ki dei kiba sah dum lane ki dei kiba shu pynleit skul ïa ki khun tang ba kin ïoh pisa ban bsa kylla ïa ki bad ki bym kheiñkor ïa ka jingkordor jong ka jingnang jingstad. Lada ngi ïa kren ïa ka pisa, ngin khuslai aïu? Lada long nongkhrong ruh ïoh pisa beit, bad ka tulop jong ki nongkhrong pynban kaba kham heh ban ïa ka bai bylla sngi mynta. Hynrei ngi donkam ka jingstad ban pyllait na kata ka kam khrong, namar ka dei ka kam kaba poh.

8.  Kumba la ong ba kane ka dei ka madan thma kaba ngi ïaleh mynta, ngim dei ban pynïapher iwei ïa iwei para jaidbynriew, namar ha madan thma, ym ju don ba pynïapher ba phi dei na ka niam aïu, lait tang ha ki thma niam, ym don ba pynïapher phi dei na ka ïing kaba kumno, ka jingduk ne riewspah, phi bam daei, phi dih daei, thaiñ naei, kur aïu lane jait aïu, la phi long engineer ne phi long nongthoh kotkhubor ne, la phi long ki nongtong dohkha lane ki nongtong briew ruh (kum ha ka ktien khristan) bad kumta ter ter, ngi hap hi ban ïa mih madan lang ha ka juh ka lama.

9.  Lehse kata ka jingsdang jong ngi kam lah ban jia noh hangta hangta, hynrei kan bam da ki rta briew pateng la pateng. Dei lyngba ka jinglah ban weng ïa kita ki nongwei na kawei ka pateng (generations) sha kawei pat lada dei ha kano kano ka kam lyngba da ka jingtrei shitom jong iwei pa iwei hapdeng jong ngi da ka jingnang jingstad bad ban kiew sha ki kyrdan baheh baheh bad ban trei lut ma ngi hi ïa ki kam baroh kiba don hapoh kane ka Ri jong ngi. Lah ban dei naduh ka kam die shana khleh shaduh ka kam Governor. Bad kaba donkam ruh ban husiar na ka kam shongkha khleh. Lada ngi lah ban leh shuwa tang ïa kine ka mut ka Ri jong ngi kan sa long kum ka Ri Japan. Ki Japanese ki trei hi ïa kano kano ka kam, ta ka daw kim long mraw hano hano ruh.

10.  Khie thiah noh ko para Ri para Jaidbynriew katba ka umsaw kam pat wan, mynta ka dang dei tang ka um nala jong no re jong no kaba shu pynsma iwli ïa kane ka shnong jong ngi, dei na ka daw ka jingbym leh khuid lane ka jingbym phikir hi ma ngi ban pynkhuid. Lada dei da ka umsaw te kan rat lut naphang. Phi tip ba katba ngi dang biang u khaw ha ïing mynta ngim khuslai, ngi im sadhai pahuh pahai khlem pyrwa, lada ngi ïoh ngin dang troh ruh wat na ïing jong kiwei ruh. Ngi ïashrut ruh para ma ngi hi, ngi ïa knieh bor synshar ruh para mangi hi, ngi ïa beiñ ïa khoh ruh para mangi hi bad kumta ter ter, ngi pyndonkam bakla ruh ïa ka riti ka dustur, ïa ka ktien ka thylliej bad ïa ka kyrteng jong ka ka jaidbynriew tang ban pynngop paidbah, hynrei ngim ïohi ba ka pynjot pynpra bad ka pynïapher, ka phiah ïa jaidbynriew pat hadien namar ka jingmut jong ngi ka ïapher na ka jingmut ki longshuwa ki manshuwa jong ngi. Hynrei ynda lah wan da kata ka umsaw kaba heh kaba nabar ka ban sa bam duh, hangta te ngin sa ïatylli. Hynrei ka jingïatylli ym ban ïada, hynrei ban lait na ka ïap, lane ngin hiar thma ma ngi dalade ïalade hi hapdeng para mangi namar ka jingkyrduh lane ka jingshah synshar hano re hano ki ban sa pynbynta ïa ngi.

Te ko para Ri to ngin ïa pyrkhat thymmai noh ban ïatylli lang kawei ka jingmut kawei ka thong lane ha kajuh ka lama kumba ki longshuwa manshuwa jong ngi ki la leh ha ka por mynshuwa por ba dkut U Sohpetbneng da kaba lum lang ïa ki paid Hynñiewtrep Hynñiawwasa ha ka dorbar ban wad ïa ki daw ki nia kiba la pyllong ïa ngi hapoh ka jingdum, bad ban wad noh da kawei ka nongrim ka ban sa ai ka jingshai bad ka ban sa  teh sa khum biang ïa ngi ha kajuh ka lyngwiar ka shlem jong ka jingmut ban tei biang pat ïa kane ka jaidbynriew ba la sakma jong ngi ka ba la ïaid matlah mynta khlem ki nonglam lynti ba shano  kan poi. Te ha shuwa ba kata ka umsaw kan poi lane kan tap ïa ngi, ngin ïatylli noh ban ïatreilem ban pynbha noh ïa kane ka Ri bad ka Jaidbynriew jong ngi, khnang ba ngin lah ban ïada ïa ka ha ka jaka ba ngin ïaksaid na ka ïap.

Khublei Chi Hajar Ngooh.