K. G. Diengdoh,Jaiaw
Ka Khyrnit Baphra (Eighth Schedule) ka dei shi bynta jong ka Riti Synshar ka ri India jong ngi, kaba iadei kyrpang bad ka ktien. Kane ka Khyrnit ka ai ka jingithuh bakyrpang da ka aiñ ne da ka constitution jong ka ri ia kano kano ka ktien. Kano kano ka ktien kaba la rung ha ka Khyrnit Baphra ka la kylla long ka ktien Sorkar (Official language) ha ka ri bad ka ioh ban rung ruh ha ka Kommishon ka ri India (Official language Commission) kumjuh ha ki tnat treikam bapher jong ka Sorkar.
Ha kaba iadei bad ki Riti ki Dustur ne ka Kolshor jong ngi ka Sorkar Pdeng ka la ai ka jingithuh bakyrpang lyngba ka Khyrnit Bahynriew (Sixth Schedule). Kane ka Khyrnit Bahynriew ka dei kaba ai jingïada bakyrpang ia ki riti ki dustur jong ki riewlum bad ban pynkhlaiñ de ia kita ki riti dustur ne kolshor kiba iadei bad ka rukom im tynrai jong ngi. Ïa kane la pyntreikam lyngba ki Autonomous District Council kiba ngi la ioh naduh ka snem 1952. Namar kata, ka Khyrnit Bahynriew ka dei kaba ai jingithuh bad iada ia ki riti dustur katba ka Khyrnit Baphra pat ka ai jingithuh bad iada ia ka ktien.
Da ka jingsngewthuh bha ïa ka jingdonkam ban pynrung noh ia ka ktien Khasi ha ka Khyrnit Baphra, ki rangbah kiba ïohi jngai kum ki jong u R. S. Lyngdoh bad kiwei ki la trei shitom naduh ka snem 1973, kata shisnem hadien ba la ioh la ka jong ka Jylla. Hynrei sngewsih ka long ba kane ka jingialeh kam pat poi sha ka thong mynta la 40 snem tam.
Kumta ban nang buddien bad nang pynkhlaiñ ia kane ka kam ka Khasi Authors’ Society ka la treibor bah ha kine ki sngi na ka bynta ban dawa tyngeh na ka Sorkar Pdeng bad Jylla ban pynurlong noh ia kane ka jingdawa. Kum ka seng ki Nongthoh hi, ka sngewthuh shai ba ki khun ka ri bad ka jaitbynriew hi baroh kawei ngi la duh ei bun bah ki jingmyntoi kiba dei ban ioh. Khnang ban iohi ia kita ki jingmyntoi yn kdew lyngkot kumne harum.
KI JINGMYNTOI HABA KA KTIEN KA ¯OH RUNG HA KA KHYRNIT BAPHRA.
Kan long ka jingsarong bad ka burom kaba khraw eh ia ka jaitbynriew ban iohi ba ka ktien Khasi kan ioh rung ha ka ka khyrnit ba phra jong ka riti synshar ka ri India. Nalor kane ka burom, ka kyrdan bad ka jingiada ba kan ioh, don byllai de ki jingmyntoi kiba yn ioh, ha ki liang ba pher ba pher. Kita ki jingmyntoi ki long kumne:
1. Ka ktien Khasi kan ïoh bynta ha ka Official Language Commission bad ha ki tnat trei kam jong ka Sorkar. Don bun ki jingmyntoi ia ka jaitbynriew haba ka ka ktien ka rung ha katei ka komishon.
2. Ki jingtip badonkam, ki jingpynbna ne ki khubor ki antor (advertisement) na ki tnat treikam ka Sorkar sha baroh ki paid nongshong shnong kin long beit ha ka ktien Khasi.
3. Ka Sorkar Kmie bad Sorkar Jylla kin hap ban mang bad theh ka jingiarap kyrpang sha baroh kito ki skul kiba pynpule ia ka ktien Khasi.
4. Ka ktien Khasi kan ioh rung ruh ha ki college bad ki skul bah kiba don ha kylleng ka ri India bad kito ki samla kiba pule shabar kin ioh ban thoh eksamin ha la ka jong ka ktien.
5. Ka ktien Khasi kan rung ha ka Public Service Commission. Ki khun samla kiba ialeh eksamin ha kane ka commission kin lah ban thoh ruh ha ka sobjek Khasi, kata kum ha ka eksamin, IAS, IFS, NET, UPSC bad kiwei kiwei.
6. Ka Sahitya Akademi kan hap shim khia ban nang pynsan ia ka ktien ha ka thoh ka tar bad kan ai ruh ia ka skhim kyrpang ban iarap ia ki nongthoh.
7. Ka Akademi kan pynmih ia ki kot kiba hap ban pynkylla na ka Khasi sha kiwei pat ki jait ktien ne na kiwei, sha ka ktien Khasi.
8. Kan plie shibun ki lad ioh kam ioh jam, ha kaba ki khun samla kin ioh ban leit hikai Khasi ha ki college bad skul bah kiba don ha kylleng ka ri.
9. Ka sorkar ka hap ban buh ia ki nongpynkylla ktien ha ki Parliament, ha man ki tnat treikam ka Sorkar Pdeng bad Sorkar Jylla, wat ha ki Kompeni ruh, hangne ruh da ki hajar ki lad ioh kam.
10.Ngin iohi bad iohsngew ia ki M.P. jong ngi ba kin kren da la ka jong ka ktien ha ki iingdorbar ha Lok Sabha bad Rajya Sabha.
11.Kan plie lad ban buh jingthoh noh ia ki jingtip ba kordor kiba don ha la ka jong ka ri, la ka long ha ka dulir thoh kot (document) ne ki phlim (documentary film).
Kitei haneng ki long tang katto katne ki mat kiba la shu maitphang hangne, lada kwah ban tip kham bniah halor kane ka bynta phi lah ban pule kham bniah na ka kot lyngkdop ba la ai kyrteng Haba Im Ka Ktien, Im Ka Jaitbynriew ba ka KAS ka la pynmih paidbah.
Kumta lada ngi angnud bad don jingkitkhlieh shisha na ka bynta ka jaitbynriew bad ka pateng ban wan, to ngin iamih ryntih ha ka 22.09.2018. sha ka jingiaiaid paidbah ka ban sdang na madan Iewrynghep (Fire Brigade) ha ka por 11 baje mynstep bad iaiaid sha madan Malki. Da kane ka jingiaiaid kan pyni bad pynsngew sha ka Sorkar Pdeng bad Jylla ba ngi da angnud bad kwah shisha ba ka ktien Khasi kan rung noh ha ka Khyrnit Baphra. Lymda kumta ngin hap ban jubab ia kine ki jingkylli harum;
“Ngi im ha kiwei pat ki sngi
Aiu ngin leh namar ka ri?”