Ex – Rev K. Langrin.
Ia ki Garo ki Lyngngam Ia khot “Dko”. Hadien pat ka mih sa ka ktien ‘Diko’ ha ka jingthaw ktien kynnoh ba la mih ha ki kot Khasi ba la shu pynrung jubor da ki nongthoh kot ba la shu mutdur na jngai khlem daw bad bad tih ia ki nongrim. Ka jingpynrung jubor jong ki nongthoh khot Khasi ia ka ktien kynnoh ‘U Lyngngam u Diko’ ka la pynlong haduh ba ki la mih ki Khasi kiba ong ba ki Lyngngam ki dei ki Diko. Kiba kum kita ki Khasi ki dei ki briew kiba la kwah ban shu pynrit jubor ia ka ri Khasi. Kawei na ki daw ba ki Garo ki kwah ban klun ia ki shnong Lyngngam palat ia ki 160 shnong kiba don hapoh ka West Khasi bad South West Khasi ban kynthup ha kata ka Garoland jong ki ka dei ka jingbieit jong ki Khasi hi ba ki ialeh ban khynniat noh ia ki Lyngngam sha Garo Hills ba dei ka ri jong ki Diko. Balei nga ong kumta? Namar ba kim pat lah ban pyniapher hapdeng u Lyngngam bad u Diko ne Dko. Don lei lei kiba kren tohmet hana ba ki Lyngngam kim dei ki Khasi. Lada don kiba nud to pyrshang ban ia challenge thoh Khasi bad nga uba dei u khun Lyngngam. Hangta phin sa pei shkor la u Lyngngam u dei u Garo ne u Khasi. Kumta, lada ym pat lah ban weng ia kato ka ktien kynnoh ‘U Lyngngam u Diko’ kan long ka jinglehrain ia ki Khasi bad South West Khasi ban kynthup ha ka Garoland jong ki. Haba nga ong kumta, ngam don kano kano ka jingmut ban kyrshan ia ka jingkam jong ki Dko ia ki shnong Lyngngam ban hap noh sha ka jylla thymmai jong ki. Hynrei nga pynpaw ia ka jingpyrshah kaba jur ba ka dei ba ki Lyngngam kin ym leit iasoh bad ki Dko wat lada hap ka khlieh sha madan.
Khnang ba ki Khasi kin sngewthuh nga kwah ban pynpaw hangne ia ka jingbymiadei hapdeng u Lyngngam bad u Diko ne Garo. Katkum ka jingiathuhkhana ki tymmen pateng la pateng, ki Lyngngam hyndai kulong ki mih na Mongolia da ka jingphah u Blei ban leit wad ia ka jaka ba u la pynkhreh kyrpang na ka bynta jong ki kumba u la pynkhreh ia ka ri Kanaan na ka bynta ki khun Israel. Kumta ki Lyngngam ki la ia mih lang baroh shynrang bad kynthei ban leit wad ia kata ka jaka ba u Blei u la khreh kyrpang. Ha ka jingiaid ruma jong ki ki la iaid lyngba ia ka Tibet, hiar arsut ka Burma haduh ban da poi harud jong ka duriaw Bay of Bengal. Ynda haba ki la iohi ia ka duriaw bah, ki Lyngngam ki la kiew noh shaphang shatei. Hangta ki la lap ia kawei ka jaka kaba biang ban rep lyngkha. Ki la shong shnong hangta bun phew snem khlem da iakynduh kano kano ka jingeh.
Hadien bun bun snem pat la wan poi sa kawei ka kynhun ba dei na kawei pat ka jaidbynriew ba ka ktien ka thylliej ka iapher shibun bad ka ktien jong ki Lyngngam. Kita ruh haba ki la poi ha ka jaka ba shong shnong ki Lyngngam, ki la pynlong shnong mar pyrshah bad ki Lyngngam, namar ka jaka rep ka long kaba pahuh. Shipor ki ar jaidbynriew ki la ia shongsuk shongsain. Ia ka jaka la khot kyrteng ka JUGIGUPA. Ka ktien ‘Jugigupa’ ka dei ka ktien Garo, kaba mut ka jaka tep ia u ksuid, namar ‘Jugi’ ka mut ksuid bad ‘Gupa’ ka mut ka jaka tep. Balei ba la khot ia kata ka jaka kumta? Ka daw ka long ba u la don uwei u Rakot bam briew uba ju kem man ka sngi ia kita ki briew ban bam. Shipor ki la pyrshang ban ialeh da ki sum bad ki wait ban pyniap ia u rakot hynrei kim lah, kumta ki Lyngngam bad ki Garo kim nud shuh ban leit lyngkha na ka jingsheptieng ia uta u rakot. Ki la shu shong rieh khop ha ki iing jong ki man ka sngi. Dei hangta ba la sdang ka jingiapher jingmut hapdeng ki Lyngngam bad ki Garo na ka daw ba kim lah ban pyniap ia u rakot. Ki Garo ki la khot sin ia ki Lyngngam ‘Megam’ kaba mut ki briew ba dang bieit, namar ki ong ba dei ka jingbieit jong ki Lyngngam ba sa iai jop uta u ksuid. Sa ki Lyngngam pat ki khot sin ia ki Garo ‘Dko’ kaba mut kiba bieit tasngeng ba kim ia trei lang ha kaba pyniap ia u ksuid.
Ki Lyngnam ki la ia shong lang ha kawei ka iing kaba heh tam naduh ki khunlung haduh ki tymmen. Katba ki nang iapyrkhat khuslai, la wan mih kyndit uwei u miaw na khlaw. Uta u miaw u la kiew na jrong jong ka iing ba u la ryngkoh sha madan ha kaba ki briew ki ia shong lang. uta u miaw u la kren briew, “katne phi ia jynjar na ka daw jong u rakot bam briew. Lada phi kular ban ai jai ia nga, ba ngan thiah ha iing bad phi, bad ba la lok jong nga kan kha khun ha jingthiah jong phi, te ngan leit pyniap ma nga ia u rakot”. Ki Lyngngam hangta ki la ong, “Lada me lah shisha ban pyniap ia u rakot te to wan shong wan sah noh bad ngi ki briew ha iing jong ngi ma me bad kata ka lok jong me, ngin ai bam ia phi baroh arngut.”. hamar hangta la iohsngew ia ka jingkhih ka khyndew ba la wan u rakot. Uta u miaw u la mih bluit na iing ban leit iakynduh ia u rakot. Marsien iakynduh, u miaw u la khublei ia u rakot, “Khublei sahep ba donburom, nga iohsngew ia ka nam bakhraw jong phi ba phi long uba khraw shisha. Te khnang ba ngan iohi ia ka jingstad jong phi, to seh sngewbha pynkylla dur ialade”. Te u rakot ba u kwah ban pyni ha u miaw uia ka jingkhraw bad jingstad, u la kylla hati. U miaw u la ong biang, “Haw to kylla khla”, u rakot u la kylla khla. U miaw u la ong biang, “to kylla myrsiang”, u rakot u la kylla myrsiang. U miaw u la ong biang, “to kylla khnai, u rakot u la kylla khnai; hamar ba u la kylla khnai, uta u miaw u la khynrup trait ban pyniap. Hangta u rakot u la iap, ka jingiap jong u rakot ka la pynkhih jur ia ka khyndew kumba khih jumai. Te ki Lyngngam bad ki Garo ki la ia mih ban leit tep ia uta u ksuid bam briew. Naduh kata ka por ba ia kata ka jaka la ai kyrteng da ki Garo ‘Jugigupa’ kaba mut ka jaka tep ia u ksuid.
Hadien ba u rakot bam briew um don shuh, la mih sa ka jingiapher hapdeng ki ar kynhun kiba long ki Lyngngam bad ki Garo ne Dko namar ka jingiaknieh jaka rep lyngkha. Kumta ka la khie ka thma hapdeng jong ki. Te ki Lyngngam ki la iaphet khatar miet khatar sngi da ki lieng siej ne ‘phan’ ha ka ktien Lyngngam da kaba kiew artet ia ka wah Brahmaputra haduh ban da poi ha kawei ka jaka ba ki khot ka YIAPRAREV (kynnoh shiteng ia ka ‘yiap-rarew’). Hangta ruh hadien katto katne snem ki la ialeh thma sa bad ki dkhar. Kumta ki ia kiew noh sha kawei ka jaka ba long lum. Ia kata ki khot ka ‘Kulang’ namar ba ki ia kiew lang na ka jaka them. Bad ki la pynlong ka jaka shongneh hangta.
Nangno pat ka mih ka ktien ‘Lyngngam’? Ia ki Lyngngam la khot nyngkong da ki Dko (Garo) ‘Megam’. Ynda la pio ha nongkulang, hadien bun spah snem la wan ki nongthoh census. Ki Megam ha kata ka por bun kiba la phet sha khlaw. Kiba dang sah ha shnong ki long sa tang khyndiat eh. Kita ki nongthoh census ki la kylli, ‘Shano ki lut ki biew?’ don kiba la iathuh ba ki la ngam shapoh khlaw. Naduh kata ka por ba sa khot ‘Langam’ ba la pynkylla da ki nongthoh kot ‘Lyngngam’. Hynrei ma ngi ki trai shnong pat ngi kam ialade ‘Lngam’.
Katkum ka jingiathuh jong ki riew tymmen kum ki jong u bah Hoping Stone Lyngdoh bad [yn dang bteng]
u Babu Albert Lyngwa, bad kiwei kiwei de, ki ong ba ki Garo (Diko) ki wan poi shane sha ri lum hadien bun spah snem ba la wan ki Khasi (Khynriam, u Pnar, u Bhoi, u War, u Maram bad u Lyngngam). Ki Khasi mynhyndai ki ai jait sha u Kpa kumba long kiwei ki jait bynriew ha ka pyrthei. Hynrei namar ba ki im tang ka ialeh thma, bad bun kiba iap noh ha ka thma, kumta ki paid Khasi baroh ki la rai ban ai jait noh sha ka kmie ba kan long noh ka nongsumar ia ka iing ka sem. ki Garo ruh ki dei kiba ai jait sha u Kpa. Kumno pat ba ki kylla ai jait noh sha ka kmie? Ka jingiathuhkhana ka long kumne:
Ki Garo kim iakynduh shuh ia ki Lyngngam naduh kata ka thma ha Jugigupa. Haba ki Lyngngam ki la poi sha Kulang, ki Garo hadien bun bun snem ki la iaid noh la ka jong ka lynti. Ha kata ka jingiaid lynti jong ki ki la poi sha Shella. Ki Khasi haba ki la iohi ia u paid Garo uba la sdang ban wan kiew sha ri lum, ki la leit pakhang lynti. Kumta ka la khie ka thma hapdeng ki Khasi bad Garo. Ka jaka ialeh ka long ha ka them jong ka shnong Shella kaba la neh shi taiew tam. Ha kawei ka sngi la wan sa u ‘lapbah bad kata ka them ka la kylla long kum ka duriaw. Te ki Garo ki la shna da ki lieng ban shong khnang ban lait na ka jingiap jyllop. Mynmiet pat ynda la rngad ka um, ki shu pyndem pyllup ia kita ki lieng ban thiah. Ki Khasi ha kata ka por ki la itynnad ia ki lieng jong ki Garo ba la dem pyllup. Kumta ki la ia ong para Khasi, “To ngin ia shna iing noh kum ki thie ki lieng jong ki Garo”. Dei na kata ka daw ba ki iing jong kiba dang long Khasi paka ki long thik kum ki lieng ba dem pyllup. Haba ka jingialeh kam kut shuh, ka jingjot ka la long ha baroh arliang. Kumta ki Garo ki la pan iasuk noh da kaba kyrpad ia ki Khasi ban shah ia ki ba kin leit shong ha ka jaka bym pat don briew. Te ki Khasi ki la ong ia ki Garo, “Lada phin kylla noh ia ka jingai jait na u Kpa sha ka kmie kumba leh ma ngi ki Khasi te ale kiew, ngin ai ia phi ia ka thie ka jaka shaphang sepngi ka bym pat don briew”. Ki Garo ki la ioh ban kiew sha ri lum bad ki la hiar shaphang sepngi. Ki la shong neh hangta ba mynta ngi khot ka ri kum Garo. Dei na kata ka daw ba ki Garo ki sa ai jait kmie noh kumba leh ki Khasi. Lada ki Garo ki dang kynmaw ia kata , ki la dei ban sngewnguh ia ki Khasi namar jin lada ki Khasi kim ailad, ki Garo kin ym ioh jaka ban shong shnong mynhyndai.
Ha ka 26.6.2018 la mih ha ki kot khubor ba ka KSU ka pyrshah jur ia ka jingkam trai jong ki jait bynriew Dko (Garo) ia kumba 200 tylli ki shnong kiba hap hapoh West Khasi, South West Khasi bad Ri Bhoi ha ka jingleit jong ki sha Delhi ba dawa Garoland. Nga kum uwei na ki riew tymmen hapoh West Khasi, Mawshynrut Constituency nga sngew ban pynpaw hangne ba lada ka KSU kan iaineh skhem triang ban pyrshah wat ban ialeh thma te kan bha shibun. Hynrei lada ka shu long tang ka ktien pyllait jynhaw kumba la ong u nongthoh khubor Rupang dt 26.6.2018 te kan long lehnohei. Nga kyrpad ia baroh ki KSU – KSU Lyngngam, KSU Bhoi, KSU Jaintia, KSU Khynriam bad KSU War ba kin iatylli mlon. Hynrei ki don ki jingeh ban ialeh. Kita ki long:
1. Ki Khasi ki khyndiat ia ki Lyngngam sha ki Diko:- Nga la ia pyrshah jur bad uwei u rangbah na sor Shillong uba la thoh kumne, “Khynriam, u Pnar, u Bhoi, u War, u Maram, u Lyngngam bad u Diko, u dei u paid Khasi baiar”. Lada phi ong ba u Diko u dei u Khasi, te to ia ngin ia pynduh noh ia ka kyrteng ‘Meghalaya’ bad ai noh syndon da ka Garoland. Ym dei tang uta, hynrei bun bah ki Khasi kiba ong ba u Lyngngam bad u Diko ki ia long kajuh. Dei na kata ka daw ba u nongialam jong ki Diko uba long u Purno Sangma u sngewshlur ban kam ba ki shnong Lyngngam baroh ki dei ban hap ha ka Garoland ban long ka ri jong ki Diko. Ka jingsngewskhem jong ki Diko ban klun ia ki shnong Lyngngam dei namar ka ktien kynnoh jong ki nongthoh kot Khasi ‘U Lyngngam u Diko’.
2. Ki paid nongshong shnong ki la kwah ban don hapoh ka Garoland:- Nga imat ka jingkam jong ki Diko ia ki shnong Lyngngam kiba don ha West Khasi bad South West Khasi ban hap ha ka Garoland kan sa urlong shisha. Peit tang ia ka result MLA ikelshon 2018 ba ha Mawshynrut Constituency la jop kput da u kyrtong ka NPP ba la seng da u nongalam ba radbah jong ki Diko, u Purno Sangma. Lada phi kynmaw, ia ka jingthmu ba ha khmatduh jong u Purno Sangma haba u seng ia ka NPP ka long ban pynioh ia ka Garoland. Sa mynta u Conrad Sangma ruh u dei u bym kai hi. U don ka jabieng kaba nep, kat haduh ba ki Khasi ki kyntait ia ka jingdawa Khasi Jaintia State bad ki kloi ban iasnoh kti ban leit dawa Garoland ryngkat bad ki Diko. Ia kata ngi la iohi shai kdar ha Mawshynrut bad Nongstoin Constituency. Ka Ranikor Constituency ruh ka la ngat ha ka Garoland namar u Martin Danggo u la iehnoh bak ia ka Congress kaba la pynjop ia u ba mynta u la leit rung noh sha ka NPP. Ha ka 27.6.2018 nga la iohi ia ka jingthoh jong uwei u rangbah ba na ka Rambrai-Jyrngam Constituency ba u ong, “I jawdud ki nongshong shnong ka Rambrai Jyrngam Constituency ia u MLA ka Ranikor”. Ngi dei ban sngewthuh ba hadien ka jingjawdud kan poi sha kaba long shisha, ba u MLA jong ki un sa leit NPP noh. Ym dei tang katta hynrei la sngewthuh ba bun ki MLA jong ka Congress bad kiwei de kiba la kwah rung sha ka NPP. Kane ka pyni shai kdar ba ki ia kwah Garoland.
3. Kan khie ka thma para Khasi:- Kan poi ka por ba imat ka thma kan ym jia hapdeng ki Garo ne Diko bad ki Khasi, hynrei ka jingialeh kan long para Khasi. Ki Khasi kiba la don ha ka Party Garo kin ieng pyrshah ia ki KSU namar ma ki ki kwah Garoland. Kiwei ki party bym dei na ka NPP kin ieng pyrshah, hynrei kin ym lah namar ba ki kham bun paid kiba kyrshan Garoland. Kaba kut kan long ba ngi hap ban shu surrender noh bad baroh ngin kylla Diko lang. Bun ha kata ka por kin shu thied da ka pisa bad kin sa ia soi lang ban don noh ha ka Garoland. Ka pisa ba kin ai kan long bun shah ban ia kato ba ki ia bret ha ka por ilekshon 2018. Nga imat ba ha ka MDC ilekshon 2019 ruh ki kyrtong jong ka Party kin sa thied ha ka dor ba rem khnang ba ka jingdawa Garoland kan urlong noh kloi.
Ka jingkylli mynta ka long – Hato ki Syiem Khasi kiba don hapoh ki Constituency ba la draw map lypa da ki Diko (Garo) ban klun ia ki shnong Khasi sha ka Garoland ki sngew kumno? Ka la dei ka por ban kyndit bynriew noh. Ban babe sa ynda la dep jia kan long lehnohei. [Phi lah ban pule ia ka kot Uei U Lyngngam, na ka bynta ban ioh baroh ki jingthoh jong utei u nongthoh]