Babu Kular Khongjirem
Naduh ki por hyndai kulong kumah haduh kat kine ki sngi ba mynta,ki Khasi-Jaintia jongngi ki dang iai bteng ban bat ia kane ka jingai jait- ai khong sha ka Kmie,kata, sha ka liang ka kynthei.Don bun bah ki nongrim ba skhem(basic principles) kaba sakhi balei ki Khasi-Jaintia jongngi ki ai jait – ai khong sha ka kmie. Don ki khana hyndai kiba iathuh, hana,ki Khasi-Jaintia ki la ai jait noh sha ki kynthei namar ba ki shynrang kidei ki ‘riew thma kiban iada ia ka ri bad ka jaitbynriew,ki nongbah wait ki nongbah stieh,ki lah ban kyllon iap noh wat sha madan thma ruh.Na kata ka daw,ka jait ka khong ki la aiti noh sha ki khynthei kiba dei ki nongri nongsumar ia ka ing ka sem ba kin bat syndon ia ka jait ka khong.
Don ruh ki khana hyndai kiba la iathuh ba ki Khasi-Jaintia hashwa ba kin leh ia kano kano ka kam,ki da pan bor na ki blei lyngba ka shat ka khein.Lada kohnguh ki blei,kata, ki la pynskhem syndon hangta bad lada kim kohnguh ki blei pat,ki pyrkhat da kumwei pat. Ka jingshim jait ki Khasi-Jaintia na ka kmie ka la pynlong ia ka jaitbynriew jongngi ba kan long kaba kyrpang tam(unique) ha ka pyrthei.Dei hangne ba ka jaitbynriew jongngi ka la kylla long ka jaitbynriew tip kur tip kha,tip briew tip Blei,ka ri jong ka akor ka ri jong ka burom bad ka ri ba ieit ki blei.Kane ka dustur ka la pyllait ruh ia ka jaitbynriew na ka shong sang shong ma kaba long ka pop ne ka pap hakhmat u briew u Blei. Ym dei tang kumta,hynrei ngi iohi na ki dak ki shin ha ka mariang kum ki sim ki doh,ki mrad ki mreng ba ki khun te,ki dei hi ki jong ka kmie.
Ngim ju iohi koit ba u ‘Yiar Ryngkuh(kpa ki khun syiar) ba un wan peit khun bad wan ai bam ai dih ia ki khun syiar,hynrei dei ka kmie hi ka ba ri kaba kdup ia ki khun haduh ban da heh. Yn nai ia kren ia u kpa miaw uba bam pynban ia ki khun la jong.Lait noh u Koh karang,ka paitpuraw,ka paro,etc kiba ia tip lang ban iapeit lang ia ki khun,hynrei, kiwei ki jait jingthaw te,dei beit hi ka kmie kaba sumar bad bsa ia ki khun lajong.Haba peit nuksa ia ka mariang,i kumba u khasi u stad bha ba ki khun kidei shisha ki jong ka kmie. Ha ka por ba wan ki dohlieh(phareng) shane sha ri Khasi ha ki snem 1840 ter ter,ngi iohi ba ki la pynkylla khongpong lut ia ka jingngeit(belief),ka niam ka rukom(religion),ka riti ka dustur(culture) kum ka rukom jer khun(naming ceremony), ka iathoh shongkurim(marriage), ka niam iap niam im ki Khasi-Jaintia,hynrei kim nud hi tdot ban pynkylla ia kane ka thymmei bad nongrim ba kongsan(basic principle) jong ki Khasi-Jaintia ban ym ai jait shuh sha ka kmie hynrei ban ai jait kpa noh kumba leh maki ha ri Phareng.Jin lada u Phareng un pynkylla jait kpa ha kito ki por,tharai,ka jaitbynriew jongngi kan nym long shuh kumba ka long mynta. Ngi la iohi ruh ba dangshen,ka KHADC ka la pynskhem syndon da ka ain ba, kiba ai jait kpa kin ym ioh ST(Schedule Tribe) shuh namar kin ym khein shuh kum ki khasi.Tang kiba ai jait kmie kin dang ioh ST.Dei kane kein kaban ktah mationg syndon phak ia kito kiba ai jait kpa namar,shisien bym ioh ia ka ST,ki la kylla General syndon.
Ka Scholarship ruh kim ioh shuh,ka khajna(taxes).kum ka profession tax,ka income tax,etc kaba heh bha, ym don reservation shuh ia ki ha ka ioh kam ka ioh jam(employment) nalor bym ioh shuh wat ban ialeh MDC/MLA/MP election laitnoh tang na ki general seat kum ka Laban,ka Pynthor,Phulbari,etc.Dei kane kein kaban wanrah ia ka apot bad ka jingma ba shyrkhei kaba ap ia khun kiba ai jait kpa mynta. Ngi sa ia peit haduh katno kine kiba heh kiba hain bad nongialam jongngi kin pyrshang ban thaw lad thaw buit ban lait na kum kane ka apot ia ki khun ki ksiew jongki hadien ha bud.
Phi don ban ong eiei?