Albert Thyrniang
Ka jylla Meghalaya ka long kaba san ha ka jingduk ha ri India bad kaba duk tam hapdeng ki jylla ha ka thain Shatei Lam Mihngi. Kumba 32.65 per sen ki nongjylla ki long kiba duk ha ki bun ki liang (multi-dimensionally poor) hynrei 148 na ki 293 ki kyrtong ha ka elekshon ha ka 27 tarik u bnai Lber jong ki seng sain pyrthei bapher bapher ki long ki hehspah bha (crorepati). Kine ki heh spah ki kot palat ia 50.51 per sen hapdeng ki kyrtong baroh. Kane ‘Ri u Lyoh’ (The ‘Abode of Clouds) ka dei ruh kaba shiphew ha ka jing bymioh bam bha jong ki briew (malnourished) hynrei ki kyrtong ki lah ban bsa ia ki paid bah ha ka por elekshon. To ngin sa bteng ia kane ka jingiapher.
55.90% jong ki breiw ha kane ka jylla (ka kyrdan ba hynriew) kim don iing hynrei ki kyrtong jong ngi ki don ki iing paki dulan. 29.88% jong ki nongshong shnong jylla (ba ar) kim don jingdon jingem ei ei (assets) hynrei ki kyrtong ki ba la mih mynta ki don bun bah and bun jait kita ki jingdon jingem. 9.10% ki briew jong ngi (kyrdan ba saw) kim don akaw (bank account) hynrei kiba ieng elekshon ki don bun tylli ki akaw. 76% ki long iing ha nongkyndong kim don khyndew hynrei kiba thmu ban long nongthaw ain ki don ki jaka ki puta ki baheh baheh bha.
Ka Ri Bhoi ka long kaba duk tam ha ka jylla hynrei ki hehspah na kiwei ki distrik ki wan tuid sha kane ka distrik ban ialeh elekshon. Ki artylli ki distrik kiba ‘riewspah ha ki par khyndew ki hap baar bad balai ha ka kyrdan jingduk, kata ka Jaintia Hills bad East Garo Hills bad ha kine ki distrik don bun ki kyrtong hehspah. Katto katne na ki ki la leit sha kiwei pat ki bynta jong ka jylla ban ialeh elekshon da ka spah ka phew jong ki.
Ka NPP ka la long ka seng kaba ‘riewspah tam ha kane ka jylla kaba duk. 75% ki kyrong jong ka (43 ngut na ki 57 ngut) ki long ki crorepati. Tang 14 ngut (25%) kim long ki crorepati. Kumta kat kum ka jingphla paitbha jong ki katto katne kane ka seng kala pyrshang ban thied ia ki kyrtong jong kiwei pat ki seng da kaba ai ia ki san san klur ban iakhun ia ka elekshon ha ka tiket jong ka. Lehseh ka NPP ka la lah ban thied ia ki katto katne ki kyrtong. The UDP ka la kham reiwspah hadien ba ka la bat ia u lakam shynshar la san snem. 65% ki kyrtong jong kane ka seng (30 ngut na ki 40 ngut) ki dei ki hehspah crorepati. Tang 10 ngut na ki kim pat ioh ioh shiklur. Kane ka seng Ri Lum kam lah shuh ban kynnoh ba ki seng heh (national parties) ki jop elekshon da kaba thied but. Mynta ka UDP ka la wan baar ha ka jinghehspah, hadien jong ka paralok jong ka ka NPP. Ka seng Kongkres ka don tang 42% (25 ngut na ki 60 ngut) ki ba long crorepati namar ba 80% ki kyrtong jong ka ki long kiba kham samla bad ba nyngkong ban iakhun elekshon. Ka TMC, ka seng kaba mih na ka Kongkres, ka don haduh 45% ki kyrtong (27 ngut na ki 56 ngut) kiba long crorepati. Ka BJP ka long kaba khadduh namar ba tang 36% ki kyrtong jong ka (23 ngut na ki 60 ngut) ki long ki crorepati. Ka daw ka long ba ki briew ha kane ka jylla, kynthup ia ki kristan kiba bun pait tam, kim pat da pdiang ia kane ka party shit niam.
Haba palat marshiteng (50.51%) jong ki kyrtong ha Meghalaya ki dei ki krorepati, ngi lah ban ong ba ka pisa, kumba la long mynshuwa ruh, kan long kaba trei kam tam ha kane ka elekshon ka ban wan ruh. Tang ki hehspah ki lah ban iakhun bad jop elekshon. I kumba ngi la pdiang ia kane ka rukom pyrkhat. Ki seng ri lum ki ai tiket tang ia ki ba lah ban pynlut ha ka por elekshon. Dei kane kaba ki mut haba ki ong ha ka ktien phareng ka ‘winnability.’ Kane ka dei ka jingshiha ha ki seng baroh lim. Ym don ba lait. Ha ki jingialap elekshon ki kyrtong ki kynnoh ia kiwei pat ki seng ba ki thied but ia ki briew hynrei baroh ki long kumjuh. Baroh ki sam pisa. Don ba ai kham bum don ba ai kham duna! Ha lyndet lyndet ki briew ki iathuh ba ki kyrtong ki sam kat kum ka bor jong ki. Don kiba ai 3000 bad don kiba ai haduh 10, 000 hajar shaneng. Ki jingiashad ia rwai, ki jingialeh sngewbha, ki jingiabam ia dih ha ki jaka jingialap elekshon ka dei ka jingbiej pisa. Kiba leit shaa ki jingialap ekekshon ki ioh shong kali ei bad ka ba sngi ruh. Tang ki kyrtong ba don ba em ki lah ban pynlong jingialap elekshon bad ka jingpyni jingbun paid.
Kane kam dei ka jingsynshar paidbah (democracy). Kane ka dei ka jingsynshar jong ki hehspah. Kim kwah ba ki ba bun balang kin kiew. Ki kwah ban ki nongshongshnong kin long kumjuh shikumjah khang ban kin nang iai lah ban shim kabu. Ki kyrmen ba tang ba shu la sam pisa kin jop beit. Ngi dei ban kynmaw ba ki hehspah kim pynlut ei ia ka spah jong ki. Ka jingthmu jong ki ka long ba kin nangioh kham bun hadien ba ki la jop ia ka elekshon. Ki tip bha ba ka sain pyrthei ka long ka lad kamai spah. Ka jingong ba ka dei ka kam shakri ka long kaba shu thok. Ka jingkwah ba nyngkong hi ka long ban kamai spah. Peit ia ki 54 ngut ki MLA ki la kiew puk puk ka spah ka phew hapoh 5 snem. U Metbah na Mairang u kiew da ka 68 % na ka 87 klur ha u 2018 sha ka 146 klur ha u 2023. U James Sangma da ka 568% na ka 7 klur sha 53 klur hapoh san snem. U Sniawbhalang Dhar da ka 607% na ka 6 sha ka 45 klur ha u 2018 bad 2023. U Mukul Sangma u kiew da 108% na ka 13 klur ha u 2018 sha ka 38 klur ha u 2023 bad kiwei kiwei. Wat u Dasakhiatbha Lamare bad ka ing ka sem jong u kiba shait pynpaw ba ki long kiba sbun ia ki ba duk ba rangli ki tip bha ba ha ka shynshar khaddar don ki lad ban pynmyntoi shibun. Kumta u mentri PWD (Building) bad ‘MLA phet’ na Mawhati u sam pisa ia ki ing ki sem ha Nongkrem konstituensi. Lada ka sain pyrthei kam dei ka lad lum spah balei haduh 375 ngut mih ki kyrtong tang na ka bynta ki 60 shuki? 315 ngut (220%) na pdeng jong ki kin rem. Ha Ri Bhoi 34 ngut la mih ki kyrtong ban iakhun ha tang ki 5 tylli ki konstituensi! Lada ka sainpyrthei kam dei ka kabu lumspah balei ymdon ba nangkham duk ne ba neh kumjuh hadien ba ki la long MLA ne mentri?
Ki nongthep but ruh ki hap shah kynnoh. Ngi ianoh sha u ne ka kyrtong ba don spah. Ki paidbah ki peit ia ka elekshon kum ka khep ban ioh tiar bad pisa ei. Kawei ka seng bhalang ka la pynkynmaw ba yn nym don jingkylla ei ei katba dang don ki jingialeh sngewbha ne tamasha ha ka por elekshon. Ki nongthep but ki shim pisa na ki kyrtong. Ki kyrtong hi ki kyntu ia ki paidbah ban shim ia ka pisa ba sam kiwei pat ki kyrtong. Ka jingiabam ia dih ka long kaba ishyrkhei ha kine ki por. Ki jingiashad iarwai,, ki jingiahala ka long haduh ba la isih. Ki bym phong sopti shuh ruh ki iashad buaid. Don kiba shad hajrong kali haduh ba u budlum kali u kdiah. I mat ymdon shuh ka jingpyrkhat. Lada ngim pyndonkam ia ka jingstad bad jingsngewthuh haba ngi thep but ynnai khih lynti ban wan ka jingbha bad jingkylla ha ka jylla. Ia ka jingkynnoh bamsap ia ka sorkar MDA, ka jingmih jong kita ki skam, ka jingtih bad jingkhaii diewiong tuh, ka jingpyniap ia u nongialam HNLC barim, bah Chesterfield Thangkhiew, ki jingshah siat ki para doh para snam ha khap pud, ka CAA, ka ILP, ki jingeh jong ki nonghikai, ka jingduh jong ki jaka ki puta sha Asaam, ki jingiakhih bapher bapher bad kiwei kiwei ngi la klet noh. Ngi kynmaw tang ia pisa ha ka por nion but.
Saw ne san bnai mynshuwa ngi pyrkhat ba ka jingkyrshan ia ka NPP kan sa kham duna hynrei ki nongialam ki nud ban kop ba ka ‘Seng Kot’ jong ki kan wan biang ha ka bor sa shisien. Ka UDP ruh, ka seng kaba heh tam ha ka sorkar synrop, ka kyrmen ban nang jop kham bun watla u mentri Kam Poh Ing bad ka Pule Puthi u khlem leh bha satia. Kumjuh kiwei ki sengrit kiba don bynta ha ka sorkar ka ban sa kut noh. Ki lait na ki jingkynnoh da kaba kynnoh kylla ia ka NPP watla ma ki ruh ki dei dkot pura jong ka sorkar MDA. Lada ngi pynkynmaw ia kito ki jingiakhih hadien ka jingshah siatiap i bah ‘Che’ ngi purkhat ba NPP bad UDP kim nym don jingkyrmen ha Mawlai hynrei ka jingkyrshan ia kine baroh arngut ka dang khlain bha. Ka daw ka long namar ba ka jingkynmaw ka lyngkot bad ka jingthep but jong ngi kam dei halor ki ishu ba donkam ia ka imlang sahlang bad ia ka jaitbynriew.
Sa kawei kaba ngi lah ban klet kadei ka nongrim (ideology) jong ki seng sain pyrthei. Ka seng BJP ka la kham suh thied ha ka jylla namar ba ki don kiba ngeit ha ki jingkop ba kane ka seng ka kham wanrah jingpynroi ban ia kiwei ki seng. Ia ki jingma pat ngi buh shalyndet. Ki katto katne ngut ki nongialam niam bad ki ‘reiwngeit ki la kylla nongbud jong u Narendra Modi. Ka jingthmu ba halor eh jong ka BJP ka long ban pynlong ia ka ri India ka ri Hindu. Ka jingangnud ka long ban weng noh ia ka jingbympeit shiliang ia kano kano ka niam (secularism) bad ban pynlong ia ka ri India ka ri jong kawei ka niam, kawei ka kolshor, kawei ka ktien bad kawei ka ain. Kumta ka jingthmu ban wanrah bad pyntrei kami ia ka Uniform Civil Code (UCC)! Ban ioh jingkyrshan ia kane ka tynrai jong ka BJP lah ban nym pynpaw than bad pynbna tang ia ki kam pynroi hynrei don ka jingthmu ha rieh. Baroh ki sorkar ki wanrah ia ki jingpynroi pynpar. Ymdei tang ka BJP. Lehse kiwei ki la leh kham bha. Ngi dei ban peit ia ka roi ka par da kawei ka khmat. Da kawei pat ka khmat ngi dei ban syntiat ia kiwei pat ki jingdonkam kum ka jinglaitluid. Ngi hap ban buh ia ka BJP kham shajngai namar ka RSS bad kiwei ki sengsynrop shitniam. Kine ki seng ki pyrshah ia ki rit paid kum ia ki Kristan. Ka jingdawa ban pynduh jonglong ‘tribal’ ia ki Kristan ha Assam, ki shibun ki jingleh thombor ia ki Kristan ha ki jaka bapher bapher jong ka Ri ki dei ki jing pynshisha. Watlada katta ruh, ka BJP ka lah ban jop bad ioh jingkyrshan kham bun ha kane ka elekshon. Ki nogthep but ki lah ban shah pynbeij ha ka jingriewspah jong kane ka seng.
Ngim pat duh jingkyrmen. Dang don ki kyrtong kiba duk kum u Arbiangkam Kharsohmat na Amlarem uba don tang 9 hajar, u Thosengcheba A Sangma jong ka Republican Party of India na Raksamgre konstituensi uba don tang 22,000 hajar bad 8 ngut kiwei kiba lah pyni kumba 50,000 hajar tyngka ne duna ha ki aphidabit jong ki. Ai ba kin jop khnang ba ngin ngeit biang ba ka don jaka na ka bynta ki ba duk ha ka synshar khadar demokrasi.
Ngi iohi ruh ia ka jingmih jong ka seng VPP bad KAM kum ka jingai mynsiem ia ka Ri bad ka jaitbynriew. Kine artylli ki la pynshai ba kin ialeh pyrshah ia ka jingbamsap bad wanrah da ka jingshynrhar ba khuid ba suba. Baroh artylli ki seng ki la pynrem jur ia ka jing jyllei ka pisa ha kane ka por elekshon. Baroh ar kila kular ban iakhun halor ki nongrim bad ban nym ktah ia ka jinglaitluid. La jin da ka but jong nga ka dang neh ha Laitumkhrah ngan nym nang shuh iano ngan jeid hapdeng u bah Avner Pariat bad ka kong Wanpynhun Kharsyntiew. Lehse ia u bah Pariat. Hynrei namar ba nga la leitphai noh sha shnong kha ha Mawkyrwat, ha kaba ym don kyrtong VPP ne KAM nga hap ban buh ia ka ‘secularism’ hakhmat duh. Ka NPP ka iajan bad ka BJP. Ka la kyrshan i aka CAA ha Lok Sabha. Kiwei ki seng reiwlum ki ia kajuh hi. Ka jingkhot ka long ban nym thep but da ka pisa ha ka 27 tarik u Lber.
Phi don ban ong eiei?