Mr. Deibormi. Nongpoh
Ha kine ki sngi ngi la ïoh sngewbha ïa ka kyntien “Politics” haba ngi ïaid sharum shaneng. Ka Politics hi ka long kawei na ki bynta ba donkam ha ka jingim jong u briew. Kane ka kyntien kaba la mih naduh ki por jong u Aristotle, ka la sdang ïoh jaka ha u paid jong ka ri naduh ba la wan ki phareng; ha ri Khasi-Jaiñtia pat naduh ka snem 1920 ter ter. Katba ki nangïaid ki snem, khamtam hadien ba ngi la ïoh jinglaitluid na ka sorkar phareng, kane ka kyntien ka la nangïoh jaka ha kiba bun ki nongshong shnong jong ka jait bynriew jong ngi, khamtam haba ngi la ïoh ïa la ka jong ka jylla. Ki don bun ki briew kiba sngewthuh ba kane ka kyntien ka thew tang їa ka bynta jong ka jingїajied nongmihkhmat, kata ka jingjied їa ki MLA/MDC/MP bad ka jingїathaw sorkar. Ha kine ki sngi la pyndonkam bha ïa kane ka kyntien haba don ka jinglehshiliang khmat hapoh ka shnong ka thaw, hapoh ka balang, ha ki seng bad ha kiwei kiwei ki kynhun; haba ka jia kumta, bunsien ki ong ki leh politics, hynrei ha ka jingmut ba shisha ka kyntien politics kam thew satia na ka bynta kane. Ka jingpyndonkam їa kane ka kyntien ha kum kine ki khep, ka long namar ba ha kine ki sngi la shem ba ka Politics kaba ki briew ki pyndonkam ha ka jingїajied nongmihkhmat (MLA/MDC/MP) bad ka jingїathaw sorkar na ka bynta ka saiñ hima sima ka long kaba noh shiliang bad kam don ka jingleh hok; kumta haba kum kitei ki jingjia ki jia ha shnong ha thaw, ha balang, ki mih ki jingkynnoh ba ki leh Politics.
Haba ngi phai sha kane ka kyntien “Politics” ngi shem ba ki don bun ki jingbatai halor jong ka bad ka don ruh ka jingkylla ne jingïapher ha ka jingbatai halor kane ka kyntien na kawei ka por sha kawei pat, kata kat kum ka jingsngewthuh jong ki riewstad ba pher ba pher. Kane ka kyntien “Politics” ka wan na ki lai tyllli ki kyntien Greek, “Polis” (City state), “Polity” (government) “Politeia” (Constitution). Ha ka jingmut tynrai jong kane ka kyntien, ka thew ïa ki kam kiba ïadei bad ka synshar ka khadar jong kano kano ka ri ne ka jaka kaba don ka bor ba ha lade hi ha ka kam hima sima, khaï ka pateng bad ha kiwei kiwei ki bynta. Ka thew ïa ka jinglong nongshong shnong, ka jingpynïaid ïa ka kam shnong kam thaw, ka jingïatrei lang bad ki bor synshar na ka bynta ban tei ïa ka ri bad ka jait bynriew. Ki riewstad jong ka synshar ka khadar (Political Scientists), kum u George Catlin, u Hans Eulan bad u Paul Janet, ki pdiang ba ka politics ka don ka jingïadei bad ka kam hima sima ne bad ka kam synshar khadar. U Paul Janet uba dei u French scholar u batai, ba ka Politics ka dei ka bynta jong ka saïan jong ka imlang ka sahlang kaba pynlong ïa ka jingseng nongrim ïa ka hima bad ïa ki nongrim jong ka jingsynshar khadar. Ki don ruh ki jingbatai ba ka dei halor ka jingïatyrko nia hapdeng ki kynhun (Political Parties) kiba don ha ka bor.
Kat kum na ka Webstar dictionary, la batai ba ka Politics ka dei “Ka saian bad ka buit thaw (art) jong ka jingsynshar; ka rukom pynїaid їa ki kam kiba їadei bad u paidbah”, ka dei ruh ka kam pynїaid ryntih jong ki seng saiñ hima”. Lyngba kitei ki jingbatai ngi sngewthuh ba ka Politics ka dei shaphang ka rukom synshar ban tei їa ka imlang ka sahlang, їa ka shnong ka thaw, їa ka ri bad ka jait bynriew ha ka rukom kaba beit bad ba ryntih. Haba ka politics ka їadei bad kine ki bynta ba la kdew, ngi sngewthuh ba ngim lah ban lait na ka politics, namar ngi donkam їa ka ha ki shnong, ha ki balang bad ha ki seng ne kynhun ba pher ba pher.
Ha ka jingshisha ka kam synshar khadar (Politics) ka dei ka bynta ba kongsan bad ba kyrpang, la ha їing ha sem, ha shnong ha thaw, ha ka ri ka hima. Kine kin nym lah ban kiew shaphrang lada khlem ka synshar ka khadar (Politics). Ha kine ki sngi kiba mynta ka la don ka jingud halor ka jinghiar jong ka synshar ka khadar, ha kaba ym don shuh ka synshar khadar kaba hok, ba beit bad ba ryntih. Ka la don ka jingleh shiliang khmat, ka jingbamsap, ka jinglehbeiñ їa u rit u ria, kaba la pynduh jingkyrmen haduh katta їa ka lawei lashai jong ka ri bad ka jait bynriew. Haba ka jia kumne ki mih shibun ki jingkynthoh; dei na kiba kum kine ki jingjia, ba la batai ïa ka Politics da kawei pat ka jingbatai, kata “Politics is a dirty game” (Ka Politics ka dei ka jingïalehkai ba jakhliah), bad la sngewdei hi ruh kumta.
Haba ka synshar ka khadar ka la hiar, ki la mih bun ki jingkylli, ha kaba la kylli ruh kiba kum kino ki nongïalam ngin jied, ki ban wanrah їa ka roi ka par, ki ban pynlait їa ka synshar ka khadar na ka jingbamsap? Ki Balang Khristan haman ki por ki duwai ba u Blei un sei ki nongïalam ki ban sheptieng їa u, ki ban ai їa ka jingsynshar ba hok, hynrei ynda ki la mih ki Pastor ki ban rung sha ka saiñ hima sima, ki mih pat ki jingkhñuim, ki jingkynnoh, ba balei u Pastor u kwah ban rung sha ka Politics kaba jakhlia? Kine ki dei kiei kiei kiba ngi hap ban pyrkhat bha.
Ha kane ka jingthoh ngin ïa peit ïa ki artylli ki bynta ba donkam bha ha ka synshar ka khadar (Politics) kiba u nongmihkhmat (MLA/MDC/MP) u dei ban don haba u rung sha ka kam synshar khadar (Politics) jong ka jylla ne ka ri. Kawei na ki bynta kiba u nongmihkhmat u dei ban don haba rung sha ka kam synshar khadar (Politics) ka dei ka pule ka puthi (Education). Naduh ki por ba mynshuwa kiba bun ki niam ha ka pyrthei kum ka niam jong ki Jiw (Judaism), Hinduism, Buddhism, Khristan, Jainism, Islam bad kiwei kiwei, ki shim khia bha їa ka pule puthi (Education) ba kin tei їa la ka ïing, ïa la ka kynhun bad kumjuh ruh їa ka imlang ka sahlang. Ha kane ka pyrthei kaba ngi im mynta, ka pule ka puthi (Education) ka long kawei na ki bynta kiba kongsan kiba u briew u dei ban їoh bad khlem ma ka ka jingim briew kan thut bad kin dkoh ki kam ki jam. Nalor kiwei kiwei ki jinglong ba u briew u don, dei ka pule ka puthi (Education) kaba la pynpher shibun їa u briew na u mrad. Dei lyngba jong ka ba u briew u la їoh їa ka jingstad ha kaba u lah ban leh їa kiei kiei kiba khraw ha kane ka pyrthei. Dei kane kaba la sei bad ïai sei їa shibun ki riewkhraw ha ki tnat jingpule ba pher ba pher ha kiba bun ki bynta jong ka imlang sahlang ha ka pyrthei. Kane ka long ka atiar kaba khraw kaba la wanrah їa shibun ki jingkylla ha ka pyrthei. Dei da kane ba u briew u lah ban tei ïa ka imlang ka sahlang bad dei da kane hi ruh ba u lah ban pynjot ïa ka imlang ka sahlang.
Ha kine ki sngi naduh ki nongkit kam ha ki dong, ki shnong, ha ki seng, la їaleh ban jied da ki nongïalam kiba don їa ka pule ka puthi (Education); kata kiba la biang ka jingnang jingstad, ka daw ka long ba ka por ka dawa kumta, lada ngim leh kumta ki kam kin nym lah ban їaid sha khmat ha ka rukom kaba dei bad ka jingmih kan long ba ngin sah beit ha juh. Haba ngi phai sha ka saiñ hima sima ha ka jylla jong ngi, ngi i ba ka por ka la dei ba ngin jied da ki briew kiba la biang ha ka pule puthi ne kita kiba lah don ki kyrdan jingpule kiba biang. Ka synshar ka khadar (Politics) kan bha kan miat, kan phuh kan phieng dei tang lada rung sha ka da ki briew kiba lah biang ka kyrdan jingpule. Ki kyrtong hi ki ban rung sha ka ka kam synshar khadar ha ka jylla bad ha ka ri ki la dei ban sngewthuh ma ki hi ïa kane, ba khlem ka kyrdan jingpule kaba biang ka long ka jingeh ba khraw na ka bynta ban pynïaid ïa ka synshar ka khadar ne ban long ki nongsaiñ hima sima. Ha ki por ba mynshuwa ha kane ka ri jong ngi, haba dang duna kiba nang їa ka pule ka puthi (Education), kiba rung sha ka kam synshar khadar (Politics) dei ki briew kiba lah nang lah stad kiba don ka kyrdan jingpule kaba biang. Ka jingïohi jong ki ïa ka kam synshar khadar (Politics) ha ka jylla, ha ka ri ka long ba dei ban rung ne shimti da kiba lah biang ka kyrdan jingpule. Hynrei katba nangïaid ki por kane ka jingïohi ka la kylla, ha kaba ki lah don kiba peit ïa ka ba ka dei ka lad ne ka lynti ba kin pynheh ïa la ka jingkhaï (Business) na ka bynta ka jingmyntoi shimet. Mynta kiba lah nang lah stad ki bun, hynrei kim nud shuh ban rung sha ka kam synshar khadar (Politics), namar ki ban rung sha kane ka lyngkha la kham jied tang da ki briew kiba dei ki heh spah suda. Haba bna ïa uno uno u kyrtong u ban ïakhun ïa ka elekshon, ka ju mih ka jingkylli u dei uba riewspah? Bad lada uta ne kata ka kyrtong ka rung sha ka politics tang na ka bynta ban pynheh ïa la ka kamai la jong, kan buh jingeh shibun na ka bynta ka roi ka par (Development). Dei hangne ba ki wan ki jingeh bad ka bat ka jingsahdien ha ki liang baroh. Ha kine ki sngi, ka lah dei bha ka por ba ki ban rung sha ka ka kam synshar khadar (Politics) kin dei kiba la pyndep ïa ki kyrdan jingpule ba kham shalor.
Nalor ka pule ka puthi (Education), ngi donkam ruh ban pynrung ïa ka niam ha ka kam synshar khadar (Politics). Haba nga ong kumne, phi lah ban nym ïahap bad kylli ruh balei donkam ïa ka niam ha ka Politics? Hynrei to ngin tip, ba ban їoh їa ka synshar ka khadar kaba khuid, ka ban wanrah їa ka roi ka par, ka ban tei їa ka ri bad ka jait bynriew, donkam ban sngewthuh ba ka niam ka donkam ha ka Politics. U briew u lah ban biang ka kyrdan jingpule, hynrei lada um don їa ka mynsiem niam un shah їalam bakla bad un nym lah ban їeng skhem ban ai їa ka synshar khadar kaba khuid. Ngin nym lah ban їoh їa ka synshar ka khadar kaba khuid lada ka niam kam їoh jaka ha ka politics. Kaei ka niam? Ki don shibun ki jingbatai halor ka niam, kawei na kita ki jingbatai ka dei ka jingbatai jong u Immanuel Kant. Kat kum ka jingbatai jong une u riewstad, “Ka niam ka dei kata ka jingithuh shai kdar їa la ki kamram ba dei ban pyndep ba ki long ki jingbuh hukum jong U Blei” (Religion is the recognition of all duties as divine commands). Kat kum ka Oxford English Dictionary: Ka niam ka thew їa ka kam ne ka jingleh kaba pyni їa ka jingngeit, ka jingñiew burom bad ka jingkwah ban pynsngewbha їa uba synshar їa uba donbor lut nadong shadong. Bad ha kawei pat ka jingbatai, nga sngewthuh ba ka niam ka dei kata ka bor kaba lah ban wanrah їa ka jingїadei kaba ba im hapdeng u briew bad U Blei.
Halor kitei ki jingbatai nga kwah ban ong, ba u briew u ban rung sha ka politics u dei ban long uba la pynngam ha ka niam lyngba ki jinghikai ba bha; u dei ban long uba tip briew tip Blei, uba don ka jingїadei kaba im bad U Blei, uba sngewthuh їa la ka kamram, uba don ka jingngeit ba skhem ha U Blei uba long u nongsynshar bad uba ithuh їa U Blei uba long u nongїalam ba shisha. Halor kine ki bynta ngi dei ban sngewthuh, ba ka niam ka donkam ha ka politics. U briew uba la ngam ha ka niam um don ka sngewniam, lada ka sngewniam ka rung, ka jingkulmar kan wan ha ka synshar ka khadar bad lada ka niam ka rung, kan kyntiew їa ka ri bad ka jait bynriew. To ngin kynmaw ba ka jait bynriew jong ngi ka la don їa ki jinghikai niam kiba kordor shibun, kata “Ban tip briew tip Blei”, “Ban tip kur tip kha” bad ban “Kamai ïa ka hok”. Lada u nongmihkhmat (MLA/MDC/MP) u bat ïa kine ki jinghikai, khlem artatien ngin ïoh ïa ka synshar khadar kaba khuid ha ka imlang ka sahlang, ha kaba kan nym don ka jinglehshiliang, kan nym don ka “Bamsap”, kaba dei kawei na ki jingeh ha ka imlang ka sahlang (Social problem) ha kine ki sngi, kaba wanrah їa ka jingsahdien ha kiba bun ki liang. Bun ki seng (political parties) kiba kular ban pynduh ïa ka jingbamsap, hynrei kim shym la lah; kaei kaba ngi ïohi ka long ba katba nangmih bun ki skhim (Scheme), katta nangmih bun ki jingbamsap.
Haba phai sha ka jinghikai jong ka balang Khristan, kaba la pynshong nongrim na ka Bible kaba dei ka Ktien jong u Blei, ngi shem ba ka hikai ïa ngi ban ïaid ha ka jingkhuid. U Blei lyngba ka Bible u ong, “To long kiba khuid naba nga uba khuid” (Leb 19:2). Ngi donkam ban khuid ha ka kam ka jam, ha ka ktien ka thylliej, ha ka mut ka pyrkhat bad ha ka kam synshar khadar ruh kumjuh. Ka hikai ruh їa ngi ban kiar na ka Bamsap, ha kaba la maham “Wat bamsap: naba kaba bamsap ka pynmatlah їa ki ba stad, bad ka pynbakla ruh їa ki ktien jong kiba hok” (Eksodos 23:8). Kumta ha ka kam synshar khadar (Politics) donkam їa ki briew kiba khuid, kiba don їa ka jingїadei ba im bad U Blei, namar lada khlem u Blei ha ka dohnud jong ngi, ngin nym lah ban ai ka jingsynshar kaba hok ne ba beit. U Goerge Washington u ong kumne: “Ka long ka bymlah long ban synshar hok synshar beit ïa ka pyrthei khlem u Blei bad ka Bible”. Kumta ha ka Politics ngi donkam ïa ki briew kiba hok, ki ba tieng burom ïa u Blei, ki ban їeng ha ka nongrim jong ka hok namar “Ka hok ka pynkyntiew їa ka jait bynriew” (Pro 14:34).
Ha kane ka ri jong ngi ki don ki briew kiba la pyndonkam їa ka niam ha ka kam synshar khadar (Politics), kiba la long ka nuksa ba bha їa ki longdien ban bud їa ki kam jong ki, kiba ki matti jong ki kin їai їeng sakhi junom, ba ki la long shisha ki riew radbah kiba ka ri kan їai pyrto. U Mahatma Gandhi u dei uwei na ki nongїalam uba la pyndonkam їa ka niam ha ka Politics. U Mahatma Gandhi uba la long u nonghikai bad u nongïalam ba khraw jong ka ri, u sngewthuh bha ïa ka dor jong ka synshar ka khadar, u pynpaw ba ka niam ka long kaba donkam bha ha ka synshar ka khadar bad ka long kaba eh ban pynïakhlad ïa kine ar. Kane ka jingsngewthuh jong u ka la pynlong ïa u ban ong kumne, “To me there is no politics without religion. Politics bereft of religion is a death-trap that kills the soul”. Kine ki kyntien kiba u la kren ki pyni shai їa ka jingsngewthuh jong u ba ka niam ka donkam ha ka Politics bad u briew uba rung sha ka synshar ka khadar u dei ban long uba don ka jingngeit ba skhem ha u Blei bad ban ieit ïa baroh ki para bynriew. U Mahatma Gandhi u sngewthuh ba u briew uba rung sha ka synshar ka khadar (Politics) khlem ka niam un ïap. Lyngba kine ki kyntien ba u Gandhi u la kren, ngi lah ban ong ba u briew un ïap ha ka jingïadei bad u Blei ne ha ka jinglong mynsiem.
Nalor u Mahatma Gandhi, u Rev. J.J.M. Nichols Roy ne u Bah Joy u dei sa uwei u nongïalam uba dei na ka jait bynriew jong ngi uba la pyndonkam їa ka niam ha ka politics. Une u rangbah haba rung ha ka Politics ban tei ïa ka ri bad ka jait bynriew, u rung lyngba ka jingkhot jong U Blei ban shakri їa la ka ri bad ka jait bynriew bad u don ka jingїadei kaba im bad u Blei. U (L) Rev. Dr. Iarington Kharkongngor uba la trei bad u bah Joy bad ju long u Personal Assistant jong u ha ka por ba u long MLA, u їathuh kumne halor ka jinglong nongmihkhmat (MLA) jong u bah Joy bad ka jingïadei jong u bad la ki nongkyrshan bad ki paidbah ruh kumjuh: “Ki nongtrei mon sngewbha jong u ki їarap їa u, ki trei beit met bad mynsiem ban їarap їa u khlem ka jingkhmih lynti ban їoh peisa, ban їoh sha їoh ja…ki pyndep їa la ka jong ka kamram… la ha kaba їadei bad ka elekshon. Ngam ju kynmaw ba kan don ka jingaisha ai ja їa ki volunteer ha їing jong u ha ka por їalap elekshon ne ban pynlong jingkhawai haba u jop elekshon. Haba u jop elekshon, ki briew naduh ki kynrem ki lyndan haduh ki rangli ki juki ki wan ban ai khublei їa u, ym ban wan thap bam. Ym ju don koit ki ban wan pan peisa ban thied dawai, kot, bai skul bai їarap bad kiwei kiwei. Ka mission jong u ka long ban їarap їa ki briew lada shimet shimet, їa ki shnong ne ki skul,ki seng ne kino kino ki kynhun ba kin nangroi nangsan ym ban pynbijai ei їa ka peisa paidbah. U shna da ka scheme ban їarap їa kiba duk basuk ba kin nang pynroi pynsan ym ban bam duh noh. U trei shitom mynsngi haduh shiteng mied bad ka jingpyrkhat jong u ka long ban kyntiew, ban pynroi bad pynim їa ka ri bad ka jaitbynriew baroh kawei ym tang їa ka constituency jong u”. Dei kiba kum kine ki nongïalam ka ri ka donkam, kiban pyrkhat їa ka jingbha jong ka imlang ka sahlang, ban ïada, ban kyntiew їa ka ri, ym ban khwan myntoi їa lade ne pynsyrwa їa ka pisa u paidbah. Kine khyndiat ki dei ki nuksa ba ngin sngewthuh ba ka niam ka donkam ha ka politics.
Sa kawei kaba donkam ka long ba ki nongjied ki dei ban long kiba stad, ym ki ban ngop ha ki jingpynshoi bad ki dei ba sngewthuh ba ki don ka bor kaba khraw ban wanrah ïa ka synshar khadar kaba khuid. Ki briew kiba ngin jied ki dei ki banang basian, kiba sheptieng їa u Blei, kiba hok, ki bym kwah lalot. U Blei lyngba u Jethro u la bthah їa u Moses ba u dei ban jied їa kiba kum kine ki briew ban long ki nongїalam (Eksodos 18: 21). Ka jingkyntu ka long ba ki ban rung sha kam synshar khadar (Politics) ki dei ban long kiba la ngam ha ka pule ka puthi, (Education) kiba la ïoh ïa ka jingnang jingstad bad kiba la ngam ha ka niam. Ka jingkren jong u J.P Nadda, uba dei u working president jong ka BJP ha u bnai Kyllalyngkot, 2020 ki long kiba dei haba ngi shim ne pyndonkam ha ka jingmut ba shisha, haba u ong, “Politics was meaningless without Religion”, da kaba kheiñ ba ka niam ka dei ka “Code of Conduct” kaba ïalam ïa ki briew ban sngewthuh kaei ba ki dei ban leh bad kaei kaba kim dei ban leh, ha kaba u la ban jur ba ka Politics ka donkam ïa ka niam. Lada u briew u don ïa ka mynsiem niam ba shisha, un nym leh ïa kiei kiei kiba long pyrshah ïa ka imlang ka sahlang bad pyrshah ïa u Blei. Dei haba ngi ïoh ïa ki nongsynshar kiba kum kine, ka ri bad ka jait bynriew ka don ka jingkyrmen na ka bynta ka lashai.
Phi don ban ong eiei?