B.M Pugh
[ba bteng] Dei na kata ka daw ba nga ngeit ba ki jaka ri War bad ri Bhoi jong ngi ki dei ban long kiba bit eh na ka bynta une u soh. Um lah ban shah ia ka jingshit eh jong ka sngi, hynrei um lah pat ban long bha lada shar eh ki dieng. Une u soh u lah ruh ban long bha ha ki bun jaid ki khyndew; hynrei u iadei bha eh ha ka khyndew ka bym da shyiap eh lane ka bym da skhah eh. Imat kam da donkam ruh ba ka khyndew ka dei ban long kaba da sboh eh. Don kiba ngeit ba u soh uba na ka khyndew ka bym da sboh eh u long uba kham bang. la u soh na ka khyndew kaba sboh bha u lah ban long uba kham heh. Imat une u soh um da long bha eh ha ki jaka kiba duna ka nar bad kiba bun eh ka shun.
Ka khyndew ka dei ruh ban long kato ha kaba ka um kam lah ban neh slem. Namar kata ki jaka sharing ki lah ban long kiba kham bha. Ia u sohtrun ki thung na ki shylluit (ratoons or suckers) kiba mih najan ki thied napoh khyndew lane na ki tnat lung (suckers) kiba mih ha khap ki sla (axils) bad u met bah, lane na ki shylluit (slips) kiba mih na ka met bah kaba bah khun (fruiting stem) hajan trai u soh lane na i shylluit kiba mih narud u kliar, lane na ka kliar hi jong u soh. Na kitei ki saw jaid kiba ngi ngi lah ban pyndonkam ha kaba thung, ki shylluit najan ki thied bad ki tnat lung ki long kiba kham bha eh namar ki lah ban pynmih soh kham kloi, tang kumba shi snem shiteng; hynrei ki shylluit pat ki shim por kumba ar snem. La katta ruh ki ju pyndonkam ia ki shylluit namar ki pynmih ki soh kiba kham heh ha kaba ki dang mih nyngkong. Ka rukom kaba thymmai kaba ki leh ha Trinidad khnang ban pynmih kloi ia kine ki shylluit ka long kumne. Ia ki met bah ki law ki ot pyngkiang pynkiang bad ki pynlong ki lyngkniap kiba kumba shi pawa inshi ka jingstang bad na kine ki khlai noh ia ki sla baroh.
Nangta pat ki buh ia ki kumba san minit ha ka potassium permanganate kaba la khleh bad shibun ka um (5 percent), bad ki sa pynrkhiang ia ki. Ynda kumba shi bnai ki shylluit ki sdang ban mih, bad ynda ki la dap kumba ar bnai ki sa leit thung ia ki sha bri. Ka rukom thung sohtrun ka iapher shibun ha la ki jaka-jaka; hynrei imat kaba kham bit ia ki jaka kiba kham madan ha ri Khasi-Jaintia ka long lehse ban thung ia ki ha ki lynter lynter kiba ia jngai kumba ar phut na kawei ka lynter ha kawei, bad hadien kata pat ka jingjngai jong kine ki ar syrtap ki lynter ka lah ban long kumba sa phut na kiwei pat ki ar syrtap. Ka jingjngai ha ki lynter pat na uwei u dieng sohtrun ha uwei pat ka long kumba ar phut. Haba leh kumne kito ki dieng sohtrun kiba ha ki lynter kiba marjan ki ia kyrshan uwei ia uwei pat, bad ki soh ha ki kim da shah shoh sngi eh. Lada thung pat haduh lai ki lynter kiba marjan kata ka lynter kaba hapdeng kam da ioh sngi kaba biang. Ka jingjan ne jingjngai jong uwei u dieng sohtrun ha kata ka jaka: kata katkum ka jingbun ki snem ba u nongrep u mut ban iehnoh ia ka bri ba kan seisoh. Ha ki katto katne ki ri ki ju iehnoh haduh kumba 10 ne 12 snem; ha kiwei pat ki ri ki iehnoh tang lai ne saw snem. Ha ki bun ki jaka ha Assam imat ki iehnoh tang kumba 5 ne 6 snem.
Hynrei don ki jaka ha ri Khasi-Jaintia ha kiba ki iehnoh haduh 30 snem. Shuwa ban thung ia kitei ki shylluit najan ki thied, lane ki tnat lung lane ki shylluit, dei ban da puh ne lur bha ia ka bri, kumba ar ne lai sen da ka lyngkor. Ia kine pat kiba ngin thung dei ban da khyllad noh ia ki sla kiba kham sharum kiba lah ban pynwit ia ki thied ba kin kyan hapoh khyndew kata haba thung ia kitei ki shylluid kiba najan ki thied. Lada thung ha ka por ‘lap bah, kaba bha ka long ban da thad ia kine ki shylluit kumba shi sngi ar sngi ha ka jaka ka bym dei sngi. Ha Hawaii ki ju pynieng ia kine da khongpong kumba shi sngi shuwa ban thung ia ki. Ki ju leh kumne khnang ba kin ym pyut lada bun eh ka um ha ka khyndew. Lada ka um ka bun eh, ka kham bha ruh lada thung ia ki ha ka kynton bad ym ha ka nur um. Ia kine ki shylluit bad ki tnat lung ki ju thung ha ki thliew kiba jylliew kumba lai ne saw inshi; bad ym dei ban tap ia i shylluit iba na khlieh da ka khyndew, lymda kumta i lah ban pyut lane ban ym san kloi. Ynda ki la nang san donkam teng-teng ban phut ia ki niut ki nier, ban kynton khyndew sharud shariang jong ki bad ban khlai noh ia ki shylluit ki bym donkam. Ynda ki lah kheit ia u sohtrun, donkam ruh ban pom noh ia ki met bah kiba la kha khun bad ban iehnoh tang ia ki tnat lung kiba thymmai. Ha kane ka ri India imat u sohtrun um da don kita ki khniang kiba pynjulor eh ia u. Ha Malabar (South India) ki ong ba don tang ka kynja niangshun (mealy bug) kaba paw teng-teng ha u sohtrun. U sohtrun ha kane ka ri, um da don ruh shibun ki jingpang kum sha kiwei pat ki ri. Kaba ngi ju iohi ha ri Khasi Jaintia imat ka long tang ki kynja jingpyut kiba bun jaid kiba lah ban long na ki bun ki daw (1) Kawei ka lah ban long na ka jingshoh eh ka sngi. Lada ki dieng sohtrun ki ieng beit da kaba ki ia kyrshan uwei ia uwei kumba nga la pyni haneng, lane lada kyrshan ia ki da u shken lane lada tap ia u soh da ka kynja sla, (2) Kawei pat ka jingpyut ka long kaba pynpyut ia u shreng. Kane ka lah ban long na ka jingbun eh ka um ha ka khyndew. Kaba pruid ki nur kiba jylliew ha ka bri lane kaba ai sboh eit masi lane ka sboh jingthung imat ka iarap ban kham pynduna ia kane ka jingpang. U sohtrun u phuh syntiew ha u bnai February bad March bad u ih pat ha u bnai July bad August. Katto katne ki phuh syntiew ruh tang shu kut ka jingkheit soh, bad ki soh na kine ki syntiew ki ih ha ka por tlang. Ki sohtrun kiba mih ha kane ka por ki kham jew. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?