B.M Pugh
[ba bteng] Ka niangksem jyrngam (Rhynchocoris humeralis) kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘citrusgreen bug’ ka long a khniang kaba kjit ia ka um jong u soh. Kane ka khniang ka kynrei bha eh ha u bnai June bad u nai July ha ka por ba u sohniamtra u la heh kat u marbl (marble) hynrei ka long kaba kham eh ban iohi ia ka namar ba ka jyrngam. Ynda kane ka khniang ka la kjit ia ka um na u soh. Kata u sa kylla stem bad u sa hap. Lah ban pyniap ia kane ka khniang da kaba synreit da ka dawai kaba ki shna kumne: pynum 4 shutak ka sabon ha kumba shi gallon ka um khluit, nangta sa theh kumba 2 gallon ka umphniang sharak. Da khleh bha ia kine da kaba king wit shi wit. Shuwa ban pyndonkam sa khleh kumba shi bynta kane ka dawai bad 10 bynta ka um. Ka niang shun lane ka niang-phuleng (Pseudococcus citri) kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘mealy bug’ ka long kawei pat ka khniang kaba pynjulor shibun ia u sohniamtra ha ri Khasi-Jaintia.
Kane ka khniang ka jrong tang kumba shiteng inshi, bad ka pyngkiang jong ka pat ka long tang kumba shi pawa inshi; bad ka met jong ka baroh kawei ka long kumba tap da ka shun lane da u pawdar (powder) lieh. Kam don thapniang hynrei ka shu par da ki kjat bad ka kiew ia ki tnat jong ki dieng ha ki kynhun. Ka pynjulor ia ki dieng da kaba kjit ia ka um na ka snep jong ki dieng soh. Lah ban pynduna ia kane ruh da kaba kynshait da katei la dawai ba la shna ka ka umphniang sharak bad ka sabon. U niangbam sla (Phyllocuistis citrello) uba ki khot ha ka ktien phareng ‘citrus leaf miner’ u long u ‘niangniuh uba rit bad uba lieh ka rong, uba pong thliew ha ki sla jong u dieng sohniamtra, u dieng sohmyndong bad kiwei kiwei. Ki sla kiba don une u khniang ki don ki krem kiba dor kum u bsein hapoh ka snep jong ka sla (epidermis) bad habadei-badei kine ki sla ki kli bad ki sa tlor, bad hadien kata ki sa hap. Une u ‘niangniuh u long u khun (larva) jong ka thapbalong kaba rit kaba bythuh. Imat ha ki katto-katne ki jaka ha ri Khasi ki khot ia une u khniang u ‘niang sdie’ lane u ‘niangstein’.
Namar ba u shong hapdeng ki artylli ki snep sla bad u don kumta hapoh ka sla, namarkata ym lah ban pyniap ia u da ki kynja dawai kiba shu synreit ia ka sla. Don ruh kato katne ki niangniuh kiba bam ia ki sla jong u dieng sohniamtra ne sohmyndong; hynrei u niangniuh jong ka thapbalieh kaba ki khot ka thapbalieh sohmyndong u long uba kham pynjulor. Ka thapbalieh sohmyndong (Papilio demoleus) ka long kaba heh kumba lai inshi naba kut kawei ka thapniang ha ba kut kawei pat, bad ka don ka rong kaba jyrngam lam rong lyoh bad ki jingthoh kiba stem, bad ar tylli ki jingthoh kiba kum ki khmat ha ki thapniang kiba shadien. Kane ka thapbalieh ka kha pylleng kham bunsien ha ki diengsoh kiba danglung, bad na kine ki pylleng ki mih ki niangniuh hadien kumba saw san sngi, bad hapdeng ar ne lai ne saw taiew ki la heh bha. Hadien kata ki sa kylla nianglong, bad, ha ka por shit, hadien shi taiew u nianglong u la kylla thapbalieh. Lah ban kham pynduna ia kine ki khniang da kaba tam ia ki niangniuh jong ki na ki sla, lane da kaba tam ia ki pylleng lada ithuh ia ki, lane da kaba kem ia ki thapbalieh ha ki tynsong, lane da kaba synreit ia ki sla da ka dawai kaba ki khot ‘lead arsenate’ lane kano kano ka bih jong ki khniang. Ia kane ka dawai lah ban shna kumne: khleh 1/4 shutak (1/2 oz) ka lead arsenate bad 1/8 shutak (1/4 oz) ka potassium bichromate bad 4 gallon ka um, bad sa kynruh bha ia ka. Ki sa pyndonkam ia ka da kaba synreit ia ki sla jong ki dieng da ka jingkynsahait (sprayer).
Ki dieng sohniamtra ki don ruh bun jaid ki jingpang, hynrei kiba ju kham shem ha kane ka ri ki long kie: (1) ka pang iap tnat (Coletotrichum gloeosporioides) (2) ka pang mih thit (Botrytis cineria) Ka pang iap tnat kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘wither tip’ ka long ka jingpang kaba sdang na ki khmut jong ki tnat bad kaba par arsut-arsut sharum. Ki sla ha kaba sdang kane ka jingpang ki shu tlor bad ki sa hap. Ynda ka jingpang ka la jur ka lah ban trei wat ia ki tnat kiba la heh ruh. Ka mangkariang kaba pynlong ia kane ka jingpang ka lah ruh ban pur sha ki soh, kumta ba ki thoh pyut. Haba ki long kumne, ki phareng ki khot ia kane ka jingpang ‘anthracnose’. Kajuh ka mangkariang ka lah ruh ban pynhap ia ki syntiew. Lada kine ki syntiew kiba hap ki don ki jingthoh dak kiba saw ha ki, kata ngi lah ban ngeit ba dei kane kajuh ka jingpang kaba pynhap ia ki. Haba ki syntiew ki hap kumne ki phareng ki khot ia kane ka jingpang ‘bloom blight’. Kane kajuh ka mangkariang ka lah pat ruh ban pynpaw jingpang tang ha ki sla. Ki sla kiba ioh ia kane ka jingpang ki thoh dak (spots) da kiba bythuh stem bad kiba pyllun. Ynda kine ki jingthoh ki la kham slem, lah ban iohi ha ki ia ki kynja met (substance) kiba rit bin bin bad kiba iong kum ki dewiong. Ia kane ka jingpang haba ka paw tang ha ka sla kumne ki khot ha ka ktien phareng ‘leafspot’. Kane ka jingpang kam ju da kham trei tyngeh ha ki dieng kiba khlain bha. Kata lada ki dieng ki ioh ka jingbam kaba biang na ka khyndew, kane ka jingpang kam lah ban da pynshitom eh. Kumta ngi ngeit ba kaba ai da ka sboh masi, lane da ka shyieng, lane da kine baroh ar kan iarap ban pynduh ia kane ka jingpang. Imat ha Assam ki la shem ruh ba kaba ai da ka iron sulphate ruh ka iarap ia ki diengsoh kiba ioh ia kane ka jingpang. Ia kane ka dawai ki pyum ha ka um bad ki sa theh ia ka hajan ki thied jong kine ki dieng kiba pang. Kaba synreit da ka Bordeaux mixture ha ki tnat ruh ka iarap ia ki shibun. Ia kane la khlieh 3 bynta u tutia, lai bynta ka shun bad 50 bynta ka um. Hynrei kaba kham bha eh ka long ban ot noh ia ki tnat kiba iap bad ban thang ia ki. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?