B.M Pugh
[ba bteng] Uwei pat u jaid soh uba ki la shem ba u long uba bit ban bod u long u sohmyndong Khasi (Citrus Iimonia). Utei u Pani Jamir ruh u long u soh myndong tangba u iapher na u soh myndong Khasi namar ba u long uba lytuin ka dur (oblong), bad u long u bym da jew eh kum u soh myndong Khasi (rough lemon). U sohniangriang ruh u lah ban long uba bit eh ban bod. Kumta ha ka jaka ban sara da u sohniamtra ka bha pynban ban sara da ki sohmyndong lane da u sohniangriang, bad ynda bod ha kine da u sohniamtra uba ngi la jied, u soh uba ngin ioh u’n long u sohniamtra hynrei ki thied ki jaw kiba hapoh khyndew kin long ki jong u sohmyndong lane u sohniangriang.
Ha ki jaka ha kiba ka long kaba shitom ia ki sara ban long, ki ju thung ia ki symbai jong kine ki soh ha ki khiew khyndew syntiew. Ia kine ki khiew khyndew ki pyndap bha da ka khyndew kaba sboh kaba don shibun ka sboh jong ki sla dieng kiba la pyut (leaf-mould), bad hadien kata ki sa thung ia ki symbai bad ki sa ai um. Ia ki khiew ki buh hapoh ka ing dara bad ki ai um man la ka teng. Lada ki soh sara ki ioh jingpang ki sei ia ki shabar ha ka sngi khnang ba kan iap ka jingpang. Ynda ki la kham heh ki sa leit thung ia ki ha jaka ha kaba kin buh haduh ba kin da dap kumba shisnem haduh ba ynda bod ia ki. Ia kane ka jaka ki khot ka ‘stock seedbed’ ha ka ktien phareng. Ynda la bod ia ki, ki sa leit rah ia ki sha bri bad ki thung ia ki hangta. Ha ka ‘stock seed-bed’ ki thung ha ka jingjngai kumba ar phut shiteng na uwei u lain ha uwei pat, bad kumba 16 inshi na uwei u dieng ha uwei pat u dieng ha u lain. Shuwa ba ngan thoh shuh shuh shaphang u sohniamtra nga sngew dei ban da batai bha shaphang kaba bod (budding).
Kane ka long sriem ia kaba krab (grafting), tangba ha krab ki pyndonkam da ka tnat, hynrei ha kaba bod ki pyndonkam tang da i shylluit-tnat uba dang sdang ban mih. Ha kaba krab lane bod dei ban da jied shuwa ia u dieng trai bad ia u dieng kliar. U dieng trai (stock) uba bit eh kumba nga la ong haneng imat u dei u sohmyndong. Ia u dieng kliar (scion) pat dei ban da jied sumar bha. Ki ju shim ia ki shylluit na ka bynta u dieng kliar na u diengsoh uba bha tam ha ka bri, kumta ba u soh un long thik kum u jong uta na uba la shim ia kine ki shylluit. Kaba krab lane kaba bod ka long ban pyniasoh ar tylli ki diengsoh kiba iapher, u dieng trai uba don ki thied bad ka met kaba khlain bad u dieng kliar pat uba soh bha bad uba thiang. Lah ban pyniasoh ia ki lada ki thied kiba ha ka met jong u dieng bad kiba kit ia ka um bad ia ka jingbam jong u dieng ki lah ban iasoh, ba kumta ka um bad ka jingbam na u dieng trai kan tuid sha ka tnat ne i shylluit jong u dieng kliar. Kaba donkam eh namar kata ban tip khnang ban sngewthuh ia kane ka jingtrei ha kine ki dieng kiba ngi pyrshang ban pyniasoh ka long ba kine ki thied kiba ha ka met u dieng kiba kit ia ka um ba ka jingbam jong u dieng ki don hapoh jong ka snep dieng bad ha syndait jong ka, kata hapdeng ka snep dieng bad ka dohmet.
Kine ki thied (conducting tissue) ki long kum ki ksai kiba rit. Kaba krab lane kaba bod ka long ban pyniasoh ia kine ki ksai haduh ba ka um bad ka jingbam na uwei u dieng ka iaid lymba kine ki ksai sha uwei pat. Don bun ki rukom kiba ki leh khnang ban pyniasoh ia kine ki ksai da kaba bod; hynrei ngan batai hangne harum tang ia kaba ki khot kaba bod kum u ‘T’. Ki khot ia ka kumne namar ba ki ot ha ka snep jong u dieng trai, kata u sohmyndong lane uno-uno uwei pat u dieng trai uba ngi la jied, ia ka dur kaba kum u ‘T’. Une u dieng trai u dei ban long uba kumba shisnem ka ryta. Ia kane ka jingot lah ban ot ha ka jingjngai kumba 10 ne 12 inshi na khyndew. Hadien kata pat ki sa piet ia ka snep bad ki sa thep ia i shylluit na u dieng kliar. Ia ine i shylluit ki shim na i tnat iba rit bad iba i khlain bha bad ki ot stang ia i ha ka dur jong ka stieh, bad ki sa thep klok ha itei i shyntur iba la plied jong u dieng trai. Ynda la lah thep bha ia i, ki sa teh da u sainalia ban pynskhem ia i hangta, bad sa sop da ka kynja bthing. Ka bthing kaba ki ju pyndonkam ki khleh kumne : 3 pawa ka rajon (resin), 2 shutak ka bthing, bad 2 shutak ka umphniang tisi (linseed oil). Ynda la pynum ia ka rajon bad ka bthing halor ding, ki sa theh ka umphniang tisi bad ki sa king haduh ba kan da iakhleh bha. Hadien kata sa pyndonkam ia ka ynda ka la khriat. Ka por kaba bha eh ban bod ha ri Khasi-Jaintia imat ka long naduh u bnai March haduh u bnai July. Kaba bod kam long ka kam kaba eh hynrei ka donkam katto katne ka jingmlien (experience). Lada bod shibun ki diengsoh, donkam ban ioh ka shaku kaba thikna na ka bynta kane ka kam (budding khife). Ha kylleng ka pyrthei kane ka long ka rukom kaba ki leh na ka bynta ki bri sohniamtra baroh. Nalor ba ki dieng soh kiba la bod kumtei ki pynmih ki soh kiba kham bha, ki kham soh kloi ruh shibun ban ia ki diengsoh kiba ki ioh beit na ki symbai. Ka daw balei ki nongrep ha ri Khasi-Jaintia kim ju bod ka long ba kim pat nang ia kine ka rukom, bad namarba u sohniamtra u lah ban pynmih ki khun na u symbai kiba shu mih beit na ka kmie (polyembryony). Ynda i shylluit i la iasoh bad u dieng trai, dei ban ot noh ia ka kliar jong u dieng trai. Hadien katto-katne sngi pat ki shylluit jong u trai ki lah ban iamih ryngkat bad i shylluit jong u dieng kliar; kumta ia ki shylluit jong u diengtrai baroh dei ban khyllad noh bad ban iehnoh tang ia ka tnat kaba mih na i shylluit jong u dieng kliar. Ynda u diengsoh uba la bod kumne u la bit ban leit thung sha bri, dei ban pynkhreh ia ka thliew ha ka bri ha ka ban sa leit thung ia u. Nga la thoh haneng katto katne shaphang ka jaid khyndew kaba donkam na ka bynta ki dieng sohniamtra hynrei nalor katei kaba nga la ong haneng nga sngew dei ban pyni hangne ba shuwa ban tih ia kine ki thliew dei ban da tip katno ka khyndew ka jylliew. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?