B.M Pugh
[ba bteng] Ia u kophi, kum ia u dieng sha, ki da thung shuwa ha ki jaka sara. Ka bha ban thung ia u symbai uba dang shu lah phliat na u soh, tang ba ka kham bha ban da khleh ia u symbai bad u dpei lane bad ka dew rkhiang lada ka dohmet ka dang sah ha u shyieng. Ki jaka sara ki long kumba san phut ka jingiar bad ka jingjrong katkum ka jingdonkam. Ia ki symbai ki thung ha ki lynter kiba iajngai kumba 6 inshi bad ha ka jingjngai kumba 6 inshi na uwei u symbai ha uwei pat. Ka bha ruh ban da shna ka kyndun ka ban ai jingkah katto katne ia ka sngi ha ka por ba shit eh.
Hynrei lada ka jaka sara ka long ba khlaw lane ha ka jaka ha kaba shar ki diengbah, kane ka kyndun lehse kam da donkam eh. Katba ki sara ki nangheh katta ki nang pynshah sngi ia ki khnang ba kin kham eh bad ba kin ym ioh ia ka jingpang kaba ki khot ha ka ktien phareng ‘dampning off’ kaba shait ktah ia ki sara haba ki dang rit. Kane ka jingpang ka wan na ka khyndew lada ka khyndew kam ioh sngi bha. Ynda ki sara ki la don kumba shisnem ki sa thung ia ki ha bri. La katta ruh ka rta jong ki sara ka lah ban long naduh kumba 6 bnai haduh ar snem. Ka kham bha ban thung da ki sara kiba dang kham rit ban ia kiba la heh, tangba kiba rit ki donkam kham bun ka jingsumar ban ia kiba la kham heh.
Lada thung da kiba la heh ki ju mait noh ia ka kliar kumba shi taiew shuwa ban leit thung ia ki sara; hynrei lada thung da ki sara kiba dang rit, ym donkam ban da mait ia ka kliar jong ki. Ia u robusta kophi ki ju thung ia u ha ka jingjngai kumba 9 phut uwei na uwei, hynrei ia u arabica kophi ki ju thung ia u ha ka jingjngai kumba 8 phut uwei na uwei. Haba thung ia ki sara dei ban da sumar ba ki thied kin ym ia kyllain ne suhsat, hynrei dei ban da pynpiar bha ia ki ha khyndew bad ban da tynsah bha ia ka khyndew ynda la thung. kaba bha ruh ban da tih thliew lypa katto katne sngi shuwa ban thung ia ki sara. U kophi imat u donkam katto katne ka jingkah sngi ha ka bri ruh. Hynrei lada shar eh ki dieng kata ruh kan pynduna ia ka jingsei soh jong u dieng kophi. U robusta imat u kham lah ban shah ia ka jingshar ki dieng kham bha ban ia u arabica, kata lah ban thung ia u arabica ha ka bri ka bym don dieng bah ei ei U kophi u don bun jait ki khniang bad ki jingpang kiba pynshitom ia u.
Na ki khniang kiba ngi shem ha kane ka ri, kiba pynjulor ia u kophi imat kine harum ki long kiba kham pynjulor ban ia kiwei : (1) u niang samthliewuba lieh (Xylotrechus quadripes) uba ki khot ha ka ktien phareng ‘White borer’, bad (2) ki niang snep (scale insects), kawei kaba jyrngam kaba la ai kyrteng Lecanium viride, bad kawei pat kaba saw bthuh bad kaba la ai kyrteng Saissetia hemisphaerica. U niang samthliewu long u niang byrnai uba rit uba sam thliew ia ka met bah lane ia ki tnat jong u dieng kophi. Une u niang byrnai u long u niang tnaw (beetle) uba jrong tang kumba 1/3 inshi uba don ki thapniang kiba iong bthuh hynrei kiba thoh lieh. U don ki tmain (antennae) kiba jrong bad ki kjat ruh kiba jrong. Une u khniang u kha pylleng ha ki snur ne ki jingpdang ne ki khap jong ka snep dieng jong u dieng kophi. Na kine ki pylleng ki mih ki niang byrnai kiba sam thliew ia ka snep dieng bad hadien kata ki rung shapoh bad ki sah hapoh u dieng haduh kumba 8 bnai. Ynda ki la heh bha kine ki niang byrnai ki long kumba 3/4 inshi ka jingjrong. Khnang ban pynduna ia ka jingpynjulor kine ki khniang dei ban sar ia ki pylleng lane ia ki niang byrnai kiba dang mih da u synsar ne u brush uba eh, lane dei ban thang ia u tnad bad ki dieng iap baroh ha kiba kine ki khniang ki don. Ki niang snep pat ki long ki khniang kiba rit katta-katta kiba sop ia ka snep jong ki tnat ne jong ka met bah lane ia ki sla ruh.
Ka kynthei ynda ka la heh ka long kum u skain rit. Lada ngor ia ki tnat baroih ha kiba kine ki khniang ki don, kan pynduna shibun ia ki ha ka bri kophi. Ka jingpang pat kaba ngi ju shem eh ha u kophi ka long kaba ki ong ha ka ktien phareng ‘die back’ lane ka jingpang iap dadien. Kane ka jingpang imat ka long kaba bud ia ka jingpang jong ki sla kaba ki khot ha ka ktien phareng Hemileia vastatrix. Kane ka jingpang Hemileia ka paw nyngkong kum ki jingat phylloit-phylloit kiba stem sha ka liang kaba pyllup jong ka sla. Kine ki jingat ki long kiba rit, hynrei ynda ki la bun bha ki tap lup ia ka dien jong ka sla baroh kawei haduh ba ka bri baroh kawei ka shu stem. Ka daw kaba ju pynioh ia kane ka jingpang ka long ka jingsoh than jong u dieng. Khnang ba u dieng kophi un ym ioh ia kane ka jingpang ki ju mait ia ka kliar jong ka met bah ba kumta ka lah ban pynmih kham bun ki tnat, ki ju thung ruh da ki dieng bah ba kin kah syrngiew malu mala ia ki dieng kophi. Kaba tap ia ka khyndew da ka kynja muleh ruh, ki shem ba ka kham pynduna ia kane ka jingpang. Ha Mysore ki shem ba kaba synreit da ka dawai ia ki dieng kum da ka B rdeaux mixture (kynnoh bordo miksshor) ka iarap ban pynduna ia kane ka jingpang. U kophi u sdang phuh syntiew ha u bnai March bad ia ki soh ki sdang kheit ha u bnai October haduh u January. Ynda la kheit ia ki soh kophi kaba nyngkong kaba dei ban leh ka long ban khoh ia ka snep jong u. Ia kane ha ki bri kiba rit ki ju leh da kaba dung ha u thlong, hynrei kane kam long kaba da bha eh namar shibun ki symbai ki pait ne lwit. Don ka kor kaba ki khot ka ‘pulping machine’ kaba lah ban leh kham bha ia kane. U misteri uba stad u lah ban shna ka kor khoh snep ne ka nar ruh. Ynda la khoh ia ka snep, ia ki shyieng ki buh ha ki pipa kumba 16 kynta khnang ba ka blein-blein kaba soh ia ki symbai kan ioh ban thap pyut (ferment), hadien kata pat ki sa sait ia ki da ka um. Tang shu lah sait pat ki sa pynrkhiang ha ka sngi. Khnang ba u shying un rkhiang bha ki ju kynjat ia ki shying kiba ki dang thad kumne ban kylla ia ki ha ka sngi kan ioh ban soh ha ki symbai baroh. Nangta pat ia ki snep jong ki shying ki sa khoh da ka kor. Ynda ki la lah khoh pat ki sa peh noh ia ka snep bad pynsah sa tang ia u symbai uba khuid bha. [yn dang bteng]
Phi don ban ong eiei?